هدف این پژوهش بررسی وضعیت فرهنگ مهدویت بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم است. نوع پژوهش، توصیفی پیمایشی است و جامعۀ آماری این پژوهش، همۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم را دربر می‌گیرد که 30404نفر هستند و با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌بندی 602 نفر انتخاب شدند. ابزار تحقیق، پرسش‌نامۀ محقق ساختۀ فرهنگ مهدویت شامل چهل سؤال بستۀ پاسخ برحسب طیف پنج درجه‌ای لیکرت بود. روایی پرسش‌نامه به صورت محتوایی توسط اساتید و متخصصان تأیید شد. پایایی پرسش‌نامه با استفاده از ضریب آلفای کرانباخ 83/0 برآورد گردید. تحلیل داده‌ها در سطح استنباطی (آزمون t و تحلیل واریانس) با استفاده از نرم‌افزار آماری spss انجام شد. نتایج نشان داد که دربارۀ شناخت امام زمان(عج)بیشتر دانش‌آموزان به پرسش‌ها پاسخ‌های درست داده‌اند. دربارۀ ایمان و باور قلبی به مهدی(عج)، انتظار ظهور، فلسفۀ غیبت و فلسفۀ ظهور، میانگین به دست آمده بالاتر از حد متوسط است.
واژگان کلیدی
مهدویت، فرهنگ مهدویت، انتظارظهور، فلسفۀ غیبت، مقطع متوسطه.
مقدمه
بدون تردید، دین بخشی از فرهنگ است و در بسیاری اوقات از اجزای بنیادین آن به شمار می‌رود؛ اما فرهنگ خود بخشی از حیات اجتماعی است که در برقراری روابط جمعی و تحکیم این روابط نقشی اساسی دارد. در این میان البته دین سهمی هم خواهد داشت و مقوم پیوندهای اجتماعی خواهد بود (جلالی‌مقدم، 1379: 11). تربیت دینی در ادبیات رایج اصطلاحاً به مفهوم جنبه‌ای از روند تعلیم و تربیت، ناظر به پرورش ابعادشناختی، عاطفی و عملی متربی از لحاظ التزام او به دینی معین است (پور دهاقانی و جعفری، 1388: 5). درواقع، تربیت دینی هم به جهان‌بینی و مبانی اعتقادی و باورهای انسان نظر دارد و هم به اصول و ارزش‌های اخلاقی، حقوقی، سیاسی و نظایر آنها متکی است؛ به عبارتی، تربیت دینی هم با اندیشه و نظر فرد و هم با اخلاق و عمل او سر و کار دارد (رهنمایی، 1388). از دیدگاه ویلیام جیمز وقتی از فرهنگ دینی سخن می‌گوییم، در واقع از تجربه و احساس دینی که در همۀ فرهنگ‌ها به‌رغم عقاید و آموزه‌های بسیار متنوع، امری یکسان و ثابت است، حرف می‌زنیم. به نظر او، احساسات و سلوک، ثابت‌‌ترین عناصر دین هستند که در فرآیندهای تربیتی باید به رشد و تقویت آن اهتمام ورزید و فرهنگ دینی معادل تجربۀ دینی است. البته جیمز به طور کلی دین را از مقولۀ احساس می‌داند نه عقل. بر این اساس تقویت فرهنگ دینی از دیدگاه او به معنای تقویت احساس دین‌داری در افراد است (ابوالقاسمی و سجادی، 1383: 33).
از مهم ترین آموزه‌های دین مبین اسلام _ که در واقع جلوه‌گری و غایت‌مندی تاریخ به شمار می‌رود _ نظریۀ جامع و کامل و نجات‌گرایانۀ دین، یعنی «فرهنگ مهدویت» است. این آموزه، آینۀ تمام‌نمای پیش‌گویی وحیانی دین اسلام و آینده‌ای حتمی، روشن، فراگیر، مطلوب و موعود امم است (عرفان، 1390: 16). در واقع باید به این نکته تأکید کنیم که فرهنگ مهدویت مجموعه‌ای از نگرش‌ها، ارزش‌ها و هنجارهایی است که دربارۀ ظهور منجی موعود از نسل پیامبر(ص)شکل گرفته و ریشه‌های معرفتی آن از کتاب و سنت استخراج می‌شود. از این منظر، فرهنگ مهدویت ریشه در تاریخ بشر دارد. به بیان دیگر، همۀ ادیان الهی از همان آغاز، منادی ظهور منجی موعود بوده‌اند. از آن‌جا که نگرش ادیان به تاریخ تحول خطی و سرانجام نیک برای انسان و جهان و تحقق وعدۀ الهی بوده است، پیامبران آسمانی همواره از فرارسیدن عصری طلایی که تحقق‌بخش وعدۀ الهی باشد، خبر داده‌اند. اما به طور خاص، در اسلام نیز آموزۀ مهدویت و به پیروی از آن، فرهنگ شکل گرفته بر اساس آن نیز قدمتی هم‌پای ظهور اسلام دارد. مؤمنان همواره به فرارسیدن چنین عصری بشارت داده می‌شدند. از این‌رو محور اساسی فرهنگ مهدویت را می‌توان تحقق فرج و ظهور منجی موعود دانست. هرگونه نگرش، هنجار و سنت‌ها و شعائر خاصی که در یک جامعه حول چنین اعتقادی شکل می‌گیرد، می‌تواند در مقوله فرهنگ مهدویت قرار گیرد (بهروزلک،1383: 40).
از دیدگاه برخی اندیشه‌وران، فرهنگ مهدویت مجموعه‌ای از آیین‌های اعتقادی، اخلاقی، رفتاری، مدیریتی، معرفتی و فقهی است که پیامبر اکرم(ص)بر پایۀ وحی الهی برای هدایت انسان به ارمغان آورده و در طول دو قرن و نیم امامت اوصیای برحق او که عالمان ربانی و مخصوص الهی‌اند، تبیین، تشریح و تفسیر شده و به وجود مقدس نورانی حضرت ولیّ عصر(عج)منتهی می‌گردد و در دوران تقریباً هفتادسالۀ غیبت صغرا به وسیلۀ سفیران چهارگانۀ آن حضرت با هدایت و رهبری آن ذخیرۀ عدل الهی جریان می‌یابد. درواقع تفسیر مهدوی از زندگی، مدخل و منظری است که از همۀ مؤلفه‌ها و آموزه‌های دین، تفسیری عمیق و ژرف دارد و در عین حال که خود عنصری از مؤلفه‌های دین به شمار می‌رود، ساختار و بنیادی است که دیگر آموزه‌های دین نیز از آن منظر نگریسته می‌شوند. از این‌رو تربیت دینی نه پیش‌نیاز تربیت مهدوی، بلکه هر دو یکی است و تربیت دینی باید با رویکرد مهدوی اجرا شود؛ چنان‌که اگر علمی بخواهد به دین اسلام بپردازد، باید آن را با همین رویکرد مطالعه کند (عمادی، 1388). از آثار و نتایج آموزۀ مهدویت آن است که اگر در جامعه‌ای فرهنگ مهدویت حاکم شود و همه تنها در پی رضای امام زمان خویش باشند، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگی، ازخودبیگانگی، ناامیدی و انحطاط نخواهد شد. به بیان دیگر، این نکته مسلم است که اگر همۀ شیعیان با همدلی و همراهی به سوی مولا و سرور خود دست بیعت و یاری دراز کنند و بر نصرت او متفق شوند، دیری نخواهد پایید که فرج مولایشان را درک خواهند کرد و همیشه از ظلم‌ها و ذلت‌ها رهایی خواهند یافت (مردانی نوکنده، 1387: 67). بدیهی است زمانی دانش‌آموزان می‌توانند به باور درستی از فرهنگ مهدویت برسند که اولاً ایمان و باور قلبی به حضرت داشته باشند و ثانیاً او را خوب بشناسند. با این دیدگاه، شناخت امام زمان(عج)شناخت معیاری است که به سبب آن می‌توان فهمید که در سه ساحت مهم اعتقادی، اخلاقی و عملی چگونه باید بود (شفیعی سروستانی، 1385: 90). بدیهی است این شناخت هیچ‌گاه در خلأ شکل نمی‌گیرد، بلکه ایجاد و رشد آن نیازمند کارکرد نظام‌های آموزشی است. بنابراین، یکی از مهم‌ترین نهادهایی که می‌تواند در این راستا مفید واقع شود، نهاد آموزش و پرورش است. از آن‌جا که تقریباً از هر خانواده یک دانش‌آموز در مدرسه وجود دارد، چنان‌چه این فراگیر به شکل صحیح تربیت شود می‌تواند با تأثیر در اطرافیان خود، کل جامعه را به سوی کمال در زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی و اعتقادی رهنمود سازد. در عین حال نقش محوری در فعالیت‌های دینی و فرهنگی با کسانی است که مسئولیت تبیین و تبلیغ این فرهنگ را بر عهده دارند. از این‌رو پیش از هر گونه اقدام در این‌باره، باید به فکر آماده‌سازی نیروهای متعهد و متخصص بود؛ نیروهایی که از صلاحیت‌های لازم در این زمینه برخوردار باشند. افزون بر عامل مذکور، ارائۀ دانش و آگاهی به دانش‌آموزان در این حوزه نیز دارای اهمیت است؛ دانشی که از آن تحت عنوان محتوا نام برده می‌شود. در این راستا از جمله مسائل مهم در بحث امامت، بررسی میزان اطلاعات دانش‌آموزان است. درعین حال بخش مهمی از این مبحث نیز به شناخت امام عصر(عج)مربوط می‌شود. هر فرد نسبت به امام خویش وظایفی دارد و لازمۀ عمل به وظیفه، شناخت امام و وظایف در قبال اوست. شناخت ائمه معصومین(ع) و از جمله حضرت مهدی(عج)سنگ معرفت و شناخت خداوند است، یعنی کسی خدا را می‌پرستد که او را بشناسد و نسبت به خالق خود معرفت داشته باشد و کسی که خدا را نشناسد و او را عبادت کند، عبادت او بی‌ثمر است. به عبارت دیگر، معرفت نسبت به خداوند، باور داشتن خدا و رسول اکرم(ص)و دوست داشتن حضرت علی(ع) و دیگر ائمه(ع) و پیروی از آنان و ارجاع و تسلیم امور به آنان است (مدرس غروی، 1387). از سوی دیگر، لازمۀ شناخت امام عصر(عج)بیش از هرچیز داشتن ایمان و باورقلبی نسبت به آن حضرت است. اعتقاد، بنیان اصلی زندگی است؛ یعنی آن‌چه را که انسان در میدان عمل انجام می‌دهد، بی‌تردید به ساختار اعتقادی او برمی‌گردد. از این‌رو اگر انسان دارای اعتقاد صحیح و مستحکم باشد، در صحنۀ عمل گرفتار لغزش و دودلی نخواهد شد. مهم‌ترین چیزی که به اعتقاد شکلی درست می‌دهد، معرفت است (حائری‌پور و همکاران، 1388).
اعتقاد به مهدی(عج)تنها یک باور اسلامی با رنگ خاص دینی نیست، بلکه افزون بر آن عنوانی بر خواسته‌ها و آرزوهای همۀ انسان‌ها با مذاهب گوناگون و نیز بازده الهام فطری مردم است. انسان‌ها با همۀ اختلاف‌هایشان در عقیده و مذهب، دریافته‌اند که برای انسانیت در روی زمین، روزی موعود خواهد بود که با فرارسیدن آن، هدف نهایی و مقصد بزرگ رسالت‌های آسمانی تحقق می‌یابد. یقیناً این مسیر در طول تاریخ پرفراز ونشیب بوده و به دنبال رنجی بسیار، همواری و استواری لازم را می‌یابد. انتظار آینده‌ای این‌چنین، تنها در درون کسانی که با پذیرش ادیان، جهان غیب را پذیرفته‌اند راه نیافته، بلکه بر دیگران نیز سرایت کرده، تا آن‌جا که می‌توان انعکاس چنینی باوری را در مکتب‌هایی که با سرسختی وجود غیب و موجودات غیبی را نفی می‌کنند دید (فاضلی‌نیا، 1388).
تحقق آرمان‌ها و غایات فوق، قطعاً در پرتو نظام آموزش کارآمد و بالنده امکان‌پذیر می‌شود تا زمینۀ ارتقای روحی و معنوی و تقویت دانش، بینش و منش اسلامی دانش‌آموزان را فراهم آورد و افراد مؤمن آگاه تربیت کند(علی‌نوری، 1389). باور به مهدویت به دلیل داشتن ویژگی‌های منحصر به فرد بسیار، از توانمندترین عوامل رشد دینی جوامع ما محسوب می‌گردد. جایگاه ممتاز مهدویت‌اندیشی در تفکر شیعه به قدری است که برخی شرق‌شناسان و شیعه‌شناسان متوجه این مؤلفه بوده‌اند. با توجه به مطالب فوق که نشان‌گر نقش و جایگاه مقولۀ مهدویت در ابعاد مختلف است، این پژوهش درصدد بررسی وضعیت موجود فرهنگ مهدویت در میان دانش‌آموزان مدارس متوسطۀ استان قم در پنج حیطه (ایمان و باورقلبی دانش‌آموزان به حضرت، انتظار ظهور، شناخت، آگاهی به فلسفۀ غیبت و آگاهی به فلسفۀ ظهور حضرت) است.
پیشینۀ تحقیق
سعیدی (1386) و همکارانش با بررسی حدود یکصد گزارش پژوهشی دربارۀ عملکرد تربیت دینی و اخلاقی جوانان ایران نتیجه گرفتند که اکثریت مطلق دانش‌آموختگان و دانش‌آموزان سال‌های پایانی نظام آموزش و پرورش رسمی، به طور کلی از نظر هویت دینی و نگرش مثبت نسبت به اعتقادات دینی مشکلی ندارند. اعتقاد به خدا بالاترین نقطۀ توافق دانش‌آموزان ایرانی است و مسئلۀ نبوت، امامت و معاد و ناظر دانستن خداوند بر اعمال انسان پس از آن قرار می‌گیرد.
حسین‌زاده و همکارانش (1388)در یک پژوهش، باور مهدویت در بین جوانان 15 تا 29 سالۀ شهر تهران را بررسی کردند و نشان دادند میانگین مؤلفۀ ایمان و باور قلبی جوانان 15 تا 29 سالۀ شهر تهران به امام عصر(عج)در حد متوسط بوده و هنوز به ایمان و باور قلبی مطلوب و عمیق دست نیافته‌اند. پژوهشگران دربارۀ مؤلفۀ انتظار ظهور تأکید می‌کنند که با ترویج آیین انتظار حضرت امام عصر(عج)می‌توان بسیاری از رفتارهای بد را در جوانان از بین برد. یافته‌ها نشان داد که جوانان عاشق امام عصر(عج)هستند و او را از صمیم قلب و با تمام وجود دوست دارند و حقیقتاً در انتظار ظهور امام هستند. یافته‌های این پژوهش دربارۀ شناخت حضرت مهدی(عج)نشان داد که سطح آگاهی جوانان چندان مناسب و مطلوب نیست و برای افزایش آن باید آموزش و تربیت دینی صحیح افراد از سنین کودکی آغاز شود. دربارۀ مؤلفۀ چهارم که مربوط به غیبت حضرت است این نتیجه حاصل شد که آگاهی و شناخت جوانان به فلسفۀ غیبت چندان مطلوب نبوده و جوانان تهرانی شناخت کمی نسبت به فلسفۀ غیبت حضرت مهدی(عج)دارند.
معین‌الاسلام (1383) در تحقیقی با عنوان «چشم‌اندازی بر برخی از آسیب‌های تربیتی مهدویت» به بررسی علل مستقیم و غیرمستقیم در این فرآیند پرداخته و بر ضرورت ایجاد نگرش مثبت با استفاده از روش‌های نوین و دستاوردهای فن‌آوری اطلاعات و تکنولوژی و از طریق انتخاب مباحث امیدبخش، رعایت اصول تعیین محتوا برای نهادینه‌سازی و درونی‌سازی فرهنگ مهدویت تأکید می‌کند. نویسنده معتقد است که در صورت توجه به آفت‌ها و رفع اختلال‌های مفهومی و مصداقی که در حوزۀ مهدویت وارد شده می‌توان از این فرهنگ به عنوان مؤثرترین و کارآمدترین ابزار برای تربیت دینی نسل جوان به خوبی
بهره گرفت.
مرزوقی(1387) در پژوهش خود سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس را مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه دست یافته که در آموزش و پرورش کشور، دربارۀ اهداف و اصول طرح کلیات، اهداف دورۀ تحصیلی و محتوای کتاب‌های درسی دوره‌های گوناگون، توجه نظام‌مند و برنامه‌ریزی منظمی در حوزۀ هدف‌گذاری و تدوین محتوای مهدویت انجام نگرفته است.
باقری (1386) در مقاله‌ای با نام «آسیب‌شناسی تربیتی مهدویت» به بررسی موارد سوءبرداشت یا سوءعملکرد در جریان تربیتی مهدویت پرداخته است. از دیدگاه وی تربیت مهدوی، تربیت برای محیط باز است. بدین‌منظور فرد باید به شناخت مواردی چون شناخت مهدی(عج)چون شخصی معین، شناخت رسالت وی در برپایی حق و عدالت و نیز شناخت حقانیت آموزه‌های دین اسلام نایل آید.
صمدی (1388) در مقاله‌ای با نام «آموزۀ انتظار و زمینه سازی ظهور» دریافته که در بحث انتظار، توجه به مفهوم کاربردی مبتنی بر آموزه‌های دینی اندیشۀ انتظار راه‌گشاست. بر اساس آموزه‌های دینی نباید کارکرد فرهنگی اندیشۀ انتظار را از کارکردهای سیاسی _ اجتماعی آن جدا دانست. فقدان جامع‌نگری در این مقوله، موجب بروز آسیب‌های فراوانی می‌گردد؛ زیرا درک صحیح مفهوم انتظار مستلزم شناخت اقتضائات عقیدتی و سیاسی اجتماعی مقولۀ انتظار در عرصه‌های فکری و رفتاری خواهد بود.
عرفان (1390) در مقاله‌ای با نام «تبیین ضرورت‌های رویکرد راهبردی به آموزۀ مهدویت»، آسیب‌های مهدویت را برآمده از نبود تفکر سیستمی و جامع‌نگر به مسائل مهدویت، وجود باورهای نادرست، ارزش‌های ناشایست و آموزه‌های غلط دربارۀ مهدویت، بی‌توجهی بخش‌های گوناگون اجتماعی به تخریب ارزش‌های مهدویت و کنترل ناشدگی مباحث مهدویت می‌داند.
گودرزی (1386) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی رابطۀ آموزه‌های مهدویت و تعلیم و تربیت اسلامی» به دو آموزۀ اساسی معرفت امام عصر(عج)و انتظار ظهور می‌پردازد و اثرگذاری آنها را بر تعلیم و تربیت بررسی می‌کند. وی معتقد است که آموزه‌های مربوط به معرفت و شناخت امام(عج)ما را در شناخت خدا، حفظ دین و خلافت الهی یاری می‌رساند و آموزۀ انتظار نیز مایۀ امیدآفرینی، خودسازی و دیگرسازی است.
بیاری (1387) در «بررسی آسیب‌های مهدویت‌گرایی»، آسیب‌های رفتاری مهدویت‌گرایی که جنبۀ اجتماعی دارد را بررسی می‌کند. به باور وی، از جمله این آسیب‌ها نمادگرایی افراطی، ابزارانگاری مهدویت‌گرایی، قشری‌گری، ارتباط گسسته و مقطعی با حضرت مهدی(عج)، روابط اجتماعی ناسالم مهدی‌باوران، تقدس‌زدایی، غلبۀ رویکرد عاطفی و ضعف رویکرد معرفتی و ... است.
سؤالات تحقیق
1. آیا وضعیت فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم بالاتر از حد متوسط است؟
2. آیا شناخت حضرت مهدی(عج)در بین این دانش‌آموزان از سطح متوسط بالاتر است؟
3. آیا ایمان و باور قلبی به حضرت مهدی(عج)در بین آنان از حد متوسط بالاتر است؟
4. آیا انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین این گروه، بالاتر از سطح متوسط است؟
5. آیا آگاهی به فلسفۀ غیبت در بین این دانش‌آموزان فراتر از سطح متوسط است؟
6. آیا آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)در بین آنان از حد متوسط بالاتر است؟
روش انجام تحقیق
نوع این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر اجرا، توصیفی _ پیمایشی است. جامعۀ آماری این پژوهش، همۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ استان قم _ 30404 نفر _ را دربر می‌گیرد که با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم تعداد 602 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. از آن‌جا که در این تحقیق، واریانس جامعۀ آماری نامعلوم بود، ابتدا پرسش‌نامه به صورت مقدماتی بر روی سی نفر انجام شد، پس از جمع‌آوری داده‌ها و محاسبۀ واریانس آنها، حجم نمونه با استفاده از فرمول حجم نمونۀ 602 نفر به دست آمد.
جدول 1. حجم جامعۀ نمونۀ دانش‌آموزان شهر قم
منطقه جامعه نمونه درصد
منطقه یک 6746 133 22/0
منطقه دو 7270 146 27/0
منطقه سه 8072 160 27/0
منطقه چهار 7316 145 24/0
جمع کل 30404 602 100/0
حجم نمونۀ برآورد شده 602 نفر بود که در این پژوهش تعداد 520 نفر پرسش‌نامه برگشت داده شد. با توجه به این‌که نرخ بازگشت پرسش‌نامه 86/0 بود، بر این اساس تحلیل آماری 520 نفر انجام گرفت و توان آماری و سطح معناداری پس از تحلیل مقدماتی محاسبه و کفایت آن از طریق توان آزمون 8/0 برآورد گردید.
ابزار تحقیق شامل پرسش‌نامه استاندارد محقق ساختۀ فرهنگ مهدویت و تا حدود زیادی برگرفته از پرسش‌نامۀ مهدویت (حسین‌زاده و همکاران، 1388) است. این پرسش‌نامه در قالب چهل سؤال بسته پاسخ در پنج مؤلفۀ ایمان و باور قلبی به حضرت مهدی(عج)(حائری‌پور و همکاران، 1388)، انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)(اسحاقی، 1380؛ آصفی، 1383)، شناخت حضرت مهدی(عج)(مرکز تخصصی مهدویت، 1383)، آگاهی به فلسفۀ غیبت (مردانی، 1387) و آگاهی به فلسفۀ ظهور (ربانی، 1390) بود. ملاک سنجش مؤلفه‌های ایمان و باور قلبی به حضرت مهدی(عج)انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)آگاهی به فلسفۀ غیبت و آگاهی به فلسفۀ ظهور بر اساس مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت (کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم) بود که دانش‌آموزان، درک خود را نسبت به فرهنگ مهدویت از یک تا پنج بیان می‌کردند و دربارۀ مؤلفۀ شناخت، ملاک سنجش، نمره‌گذاری سؤالات از صفر تا ده بود که میزان اطلاعات دانش‌آموزان را دربارۀ شناخت امام زمان(عج)می‌سنجید. هر پرسش دارای چهار گزینه با یک گزینۀ صحیح بود. بنابراین به پاسخ صحیح، امتیاز «یک» و به پاسخ‌های اشتباه امتیاز «صفر» داده می‌شد. برای محاسبۀ میزان شناخت هر آزمودنی، پاسخ‌های صحیح آنها با هم جمع شد و در تحلیل آماری به كار رفت. روایی صوری و محتوایی پرسش‌نامه توسط اساتید و کارشناسان حوزه و دانشگاه تأیید شد.
جدول 2. برآورد پایایی هریک از مؤلفه‌های فرهنگ مهدویت
متغیر تعداد سؤال ضریب پایایی سطح معناداری
فرهنگ مهدویت شناخت 10 82/0 83/0 000/0
انتظار ظهور 7 77/0
آگاهی به فلسفۀ غیبت 8 9/0
آگاهی به فلسفۀ ظهور 8 87/0
ایمان و باور قلبی 7 81/0
پایایی پرسش‌نامه از طریق ضریب آلفای کرانباخ 83/0 برآورد گردید که در سطح آلفای 1% معنادار بوده و حاکی از پایایی بالای ابزار اندازه‌گیری است. تجزیه و تحلیل داده‌ها در سطح استنباطی (آزمون t و تحلیل واریانس) با استفاده از نرم‌افزار آماری spss انجام شد.
یافته‌ها
سؤال 1. آیا وضعیت فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم بالاتر از حد متوسط است؟
جدول 3. مقایسۀ میانگین میزان وضعیت فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان با میانگین
فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 51/4 46/0 520 1/4 فرهنگ مهدویت
جدول (3) نشان داد میزان وضعیت فرهنگ مهدویت بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است.
سؤال2. آیا شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از حد متوسط بالاتر است؟
جدول 4. مقایسۀ میانگین میزان شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین
فرضی (5/5)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 08/6 76/1 520 9/5 شناخت
جدول (4) نشان داد میزان شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 9/5 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (5/5) است.
جدول 5. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ شناخت
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
1. محل تولد حضرت ولیّ عصر (عج)کجاست؟ 5/5 2/6 047/0
2. حضرت مهدی(عج)در چه تاریخی متولد شدند؟ 5/5 6/6 04/0
3. کنیۀ حضرت مهدی(عج)چیست؟ 5/5 8/7 02/0
4. طول مدت غیبت صغرا چند سال است؟ 5/5 5/6 04/0
5. مرکز حکومت امام عصر(عج)کجاست؟ 5/5 4/3 2/0
6. نام مادر آن حضرت چیست؟ 5/5 5/4 12/0
7. غیبت کبرا از چه سالی آغاز شد؟ 5/5 5 053/0
8. در زمان ظهور حضرت کدام‌یک از پیامبران وی را همراهی می‌کند؟ 5/5 6/5 05/0
9. نام حضرت ولی عصر(عج)چیست؟ 5/5 4/4 08/0
10. وجه اشتراک حضرت مهدی(عج)با حضرت یوسف(ع) چیست؟ 5/5 55/5 049/0
جدول (5) نشان داد میزان شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (5/5) است. بالاترین میانگین مربوط به سؤال «کنیۀ حضرت مهدی(عج)چیست» به میزان 8/7 و کمترین میانگین مربوط به سؤال «مرکز حکومت امام عصر(عج)کجاست» به میزان 4/3 بوده است.
سؤال 3. آیا ایمان و باورقلبی به حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از حد متوسط بالاتر است؟
جدول 6. مقایسۀ میانگین میزان باور قلبی به حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 36/9 55/0 520 88/3 ایمان و باور قلبی
جدول (6) نشان داد میزان باور قلبی به حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است.
جدول 7. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ ایمان و باور قلبی
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
1. همیشه احساس می‌کنم امام زمان ناظر بر اعمال من است. 3 55/4 000/0
2. همیشه در مشکلاتم به حضرت مهدی متوسل می‌شوم. 3 10/4 000/0
3. همیشه دلتنگ زیارت جمکران هستم. 3 06/4 000/0
4. یاد حضرت مهدی به من آرامش می‌دهد. 3 5/4 000/0
5. گاهی به خاطر غیبت آن حضرت می‌گریم و برای دیدنش لحظه‌شماری می‌کنم. 3 95/3 000/0
6. دعاهایی که از رادیو و تلویزیون خوانده می‌شود من را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. 3 12/4 000/0
7. ظهور حضرت طول کشیده و از آن ناامید شده‌ام. 3 9/1 55/0
جدول(7) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات پرسش‌نامۀ ایمان و باور قلبی به حضرت به‌جز سؤال هفتم بالاتر از حد متوسط (3) است و می‌توان گفت دانش‌آموزان معتقدند که امام عصر(عج)ناظر بر اعمالشان است، با یاد او آرامش می‌گیرند، از ظهورش ناامید نشده‌اند و در امور به او توسل می‌جویند.
سؤال 4. آیا انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از سطح متوسط بالاتر است؟
جدول 8. مقایسۀ میانگین میزان انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 31/4 75/0 520 04/4 انتظار ظهور
جدول (8) نشان داد میزان انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 04/4 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است.
جدول 9. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ انتظار ظهور
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
16. من همواره برای تعجیل در فرج امام عصر(عج)دعا می‌کنم. 3 74/4 000/0
17. من هر روز صبح دعای عهد را می‌خوانم. 3 99/2 12/0
18. آرزوی من این است که در رکاب امام زمان شهید شوم. 3 65/4 000/0
19. من از وظایف منتظران آگاه هستم و سعی می‌کنم به این وظایف عمل کنم. 3 98/3 03/0
20. من برای خشنودی خدا و امام زمان تلاش می‌کنم و رفتارهای بدم را اصلاح می‌کنم. 3 36/4 000/0
21. هر وقت کار مثبت و مفیدی انجام می‌دهم احساس خوبی نسبت به حضرت پیدا می‌کنم. 3 4/4 000/0
22. من هر هفته به جمکران می‌روم و در آن‌جا برای ظهور امام زمان(عج)دعا می‌کنم. 3 15/3 043/0
جدول (9) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)به‌جز سؤال هفدهم در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (3) است. نتایج نشان می‌دهد دانش‌آموزان به همۀ موارد فوق، جز سؤال 17 اعتقاد دارند.
سؤال 5. آیا آگاهی به فلسفۀ غیبت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از سطح متوسط بالاتر است؟
جدول 10. مقایسۀ میانگین میزان آگاهی به فلسفۀ غیبت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی(3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 21/9 93/0 520 8/3 آگاهی به فلسفۀ غیبت
جدول (10) نشان داد میزان آگاهی به فلسفۀ غیبت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 8/3 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (3) است.
جدول 11. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ فلسفۀ غیبت
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
23. زیاد شدن جمعیت دنیاست. 3 90/2 54/0
24. صیانت از جان گرامی و حیات پربرکت حضرت مهدی(عج)برای تحقق بخشیدن به نویدها و بشارت‌هاست. 3 37/4 000/0
25. آماده شدن شرایط و مقدمات لازم برای انقلاب جهانی و گسترش عدالت و دادگری و حق و حقیقت میان همۀ مردم است. 3 41/4 000/0
26. رسیدن یاران حضرت به سیصد و سیزده نفر است. 3 58/3 028/0
27. پرشدن جهان از ظلم و جور است. 3 16/3 04/0
28. آزمایش مردم است. 3 03/4 002/0
29. همراهی حضرت خضر و عیسی(ع) با حضرت است. 3 35/4 000/0
جدول (11) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات، میزان آگاهی به فلسفۀ غیبت به‌جز سؤال 23 در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است. نتایج نشان می‌دهد دانش‌آموزان به همۀ موارد فوق به‌جز مورد 23 اعتقاد دارند.
سؤال 6. آیا آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از حد متوسط بالاتر است؟
جدول 12. مقایسۀ میانگین میزان آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 54/8 64/0 520 5/4 آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)
جدول (12) نشان داد میزان آگاهی از فلسفه ظهور در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 5/4 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (3) است.
جدول 13. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ آگاهی از فلسفه ظهور
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
8. ایجاد کامل عدالت و اقامۀ قسط و عدل است. 3 77/4 000/0
9. ساختن مساجد در سراسر دنیاست. 3 98/3 03/0
10. گسترش معنویت در جامعه و نابودی شرک، کفر، الحاد و بت‌پرستی است. 3 64/4 000/0
11. رشد و تکامل اخلاقی است. 3 66/4 000/0
12. ایجاد امید به آینده است. 3 56/4 000/0
13. تشکیل حکومت جهانی واحد است. 3 77/4 000/0
14. رسیدن مردم به رفاه اقتصادی است. 3 27/4 000/0
15. پیروزی نهایی تقوا است. 3 72/4 000/0
جدول (13) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات میزان آگاهی از فلسفۀ ظهور در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است. نتایج نشان می‌دهند دانش‌آموزان به همۀ موارد فوق اعتقاد دارند و آنها را پذیرفته‌اند.
نتیجه
از جمله مسائل مهم و مطرح در حوزۀ تربیت دینی، بحث امامت و بررسی میزان اطلاعات دانش‌آموزان در این حوزه است. بخش مهمی از این مبحث مربوط به شناخت امام عصر(عج)و تحت عنوان «فرهنگ مهدویت» مطرح شده است. کانون فرهنگ مهدوی را می‌توان تحقق فرج و ظهور منجی موعود دانست. هر گونه نگرش، هنجار، سنت و شعائر خاصی که دربارۀ چنین اعتقادی شکل می‌گیرد، می‌تواند در مقولۀ فرهنگ مهدویت قرار گیرد. البته باید توجه داشت که فرهنگ مهدویت را می‌توان به فرهنگ اصیل و منحرف شده تقسیم کرد. اگر معیار شخص، منجی است، حقیقت فرهنگ مهدوی نیز با منجی واقعی محقق می‌شود. البته چنان‌که در تاریخ بارها اتفاق افتاده، مدعیان دروغینی نیز ظهور کرده‌اند و خواسته‌اند از چنین فرصتی سوءاستفاده کنند، ولی به‌رغم چنین ادعاهایی فرهنگ اصیل مهدویت در طول تاریخ به تقدیر الهی و همت عالمان و بیدارگران وارسته، حفظ و از نسلی به نسل دیگر منتقل
شده است.
یکی از اهداف مهم نظام‌های آموزشی و پرورشی کشور، رشد و توسعۀ ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نوجوانان و جوانان آن کشور مبتنی بر مکتب و اصول و اعتقادات مردم آن کشور در کنار تلاش برای پرورش انسان‌های کارآمد و متخصص است. نقش مدرسه در این مجموعه، فراتر از خانواده است. در واقع، فرض بر این است که خانواده‌ها، با وجود اهمیت و حساسیتی که در پرورش ابعاد معنوی، اخلاقی و اجتماعی فرزندانشان دارند، به علل گوناگون به‌ویژه استضعاف فرهنگی والدین، اغلب قادر و قابل برای این مهم نبوده و این رسالت را به مدرسه واگذار می‌کنند تا فرزندانشان هم عالم را بسازند و هم آدم (طاهری، 1373). پژوهشگران در این پژوهش به بررسی وضعیت فرهنگ مهدویت در مدارس متوسطۀ استان قم پرداخته‌اند تا میزان آگاهی دانش‌آموزان از این فرهنگ را مستندسازی کنند. نتایج به دست آمده آن‌گونه که در جدول (3) نشان داده شد، مشخص کرد که وضعیت موجود فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ استان قم بالاتر از حد متوسط است. این پژوهش تا حدودی با پژوهش حسین‌زاده و همکارانش(1388) ناهمسو است؛ زیرا نتایج تحقیق حسین زاده و همکارانش نشان داد که وضعیت باور مهدویت در بین نوجوانان و جوانان تهرانی پایین‌تر از حد متوسط است و سطح آگاهی آنان _ که در یک کشور اسلامی و شیعه‌مذهب زندگی می‌کنند _ چندان مطلوب و مناسب نیست. در تفسیر این نتیجه می‌توان گفت که در شهر مقدس قم به سبب جوّ مذهبی و شرایطی چون وجود مسجد مقدس جمکران در نزدیکی شهر قم و سطح بالای تبلیغات دینی و مذهبی به‌ویژه مربوط به امام عصر(عج)و وجود کانون‌های وسیع مهدویت در سطح شهر و چاپ نشریات گوناگون و متنوع برای سنین مختلف با موضوع مهدویت و ... میانگین میزان آگاهی دانش‌آموزان قمی نسبت به امام عصر(عج)بالاتر از حد متوسط بوده است.
با توجه به نتایج و یافته‌های حاصل از این پژوهش و در راستای انتقال و تعمیم فرهنگ مهدویت در میان دانش‌آموزان به عنوان آینده‌سازان این جامعه، باید به این نکته تأکید کنیم که آموزش و گسترش ارزش‌ها و آموزه‌های مرتبط با فرهنگ مذکور، به عنوان یکی از اهداف برنامه‌های آموزشی و درسی مقطع متوسطه مورد توجه بیشتر قرار گیرد.از این منظر، پژوهشگران معتقدند که لحاظ کردن و گنجاندن محتوای آموزشی مرتبط با پنج مؤلفۀ اصلی فرهنگ مهدویت در قالب کتب درسی مقطع متوسطه در آشناسازی دانش‌آموزان با حوزۀ مهدویت تأثیری بسزا دارد؛ به‌ویژه توجه به این آموزه‌ها در چارچوب محتوایی دروسی همچون دین و زندگی، ادبیات فارسی، مطالعات اجتماعی، تاریخ و زیست‌شناسی می‌تواند در ایجاد شناخت و معرفت نسبت به آموزه‌های فرهنگ مهدویت مؤثر باشد. افزون بر این، طراحی و اجرای فعالیت‌های تربیتی و فرهنگی در مدارس متوسطه در قالب «فوق برنامه»، مراسم صبحگاهی، مناسبت‌های مذهبی و دینی خاص نیز در ایجاد شناخت، معرفت و نگرش‌های مثبت در میان دانش‌آموزان بسیار مهم است. دعوت از روحانیون آگاه، کارشناسان خبرۀ مسائل مذهبی که به زبانی روزآمد و مستدل و به دور از نگاه صرف عاطفی بتوانند دانش‌آموزان را نسبت به مبانی، تاریخ، دلایل، عوامل و چرایی آموزۀ مهدویت آگاه کنند نیز بسیار اهمیت دارد.
منابع
1. آصفی، محمدمهدی، انتظار پویا، ترجمه: تقی متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی(عج)، 1383ش.
2. آیت‌اللّهی، محمدتقی، «اهمیت فرهنگ مهدویت»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی انتظار موعود، سال چهارم، ش 11 و 12، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1383ش.
3. ابوالقاسمی، محمدجواد؛ مهدی سجادی، پژوهشی در چالش‌های توسعه فرهنگ دینی، تهران، انتشارات عرش‌پژوه، 1383ش.
4. اسحاقی، حسین، سپیده امید، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1380ش.
5. باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران، انتشارات مدرسه، 1386ش.
6. بیاری، علی‌اکبر، «بررسی آسیب‌های مهدویت‌گرایی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال دوم، ش7، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1387ش.
7. بهروزلک، غلام‌رضا، «اهمیت فرهنگ مهدویت»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی انتظار موعود، سال چهارم، ش 11 و 12، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1383ش.
8. پور دهاقانی، قاسم؛ علی جعفری، «سازواری و ناسازواری‌های تلقین در تربیت دینی»، دوفصل‌نامۀ علمی پژوهشی تربیت اسلامی، سال چهارم، ش8، قم، 1388ش.
9. جلالی‌مقدم، مسعود، درآمدی بر جامعه شناسی دین؛ و آراء جامعه‌شناسان بزرگ دربارۀ دین، تهران، نشر مرکز، 1379ش.
10. حائری‌پور، محمدمهدی؛ مهدی یوسفیان، نگین آفرینش، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی(عج)، 1388ش.
11. حسین‌زاده، اکرم؛ رضا همایی، محمداحسان تقی‌زاده، «بررسی باور به مهدویت در میان جوانان تهرانی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، ش 12، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1388ش.
12. ربانی، محمدصادق، «عصر ظهور: اوج شکوفایی امنیت فردی و اجتماعی»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی پژوهش‌های مهدوی، سال اول، ش1، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1390ش.
13. رهنمایی، احمد، «پایه‌های روان‌شناختی تربیت دینی»، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی در جامعه، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
14. سعیدی رضوانی، علی‌اصغر، نقدی بر روش‌های تربیت دینی با تأکید بر برنامه درسی پنهان، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1386ش.
15. شفیعی سروستانی، محمد، شیعه، انتظار و وظایف منتظران، قم، مؤسسه فرهنگی انتظار نور، 1385ش.
16. صمدی، قنبرعلی، «آموزه‌های انتظار و زمینه‌سازی ظهور»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش11، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1388ش.
17. طاهری، مرتضی، «نقش مدرسه در توسعه و رشد ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نوجوانان و جوانان»، مجموعه مقالات سومین سمپوزیوم جایگاه تربیت نوجوان و جوان در آموزش و پرورش، تهران، 1373ش.
18. عرفان، امیرمحسن، «تبیین ضرورت‌های رویکرد راهبردی به آموزۀ مهدویت»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی پژوهش‌های مهدوی، سال اول، ش3، قم، مؤسسه آینده روشن، 1390ش.
19. علی‌نوری، علیرضا، فرهنگ مهدویت و انتظار، قم، نشر زمزم هدایت، 1389ش.
20. عمادی، عبدالله، «نقش روان‌شناسی در دولت زمینه‌ساز ظهور»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش11، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
21. فاضلی‌نیا، نفیسه، «ظرفیت‌های انقلاب اسلامی در راستای زمینه‌سازی ظهور منجی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش11، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
22. گودرزی، مجتبی، «بررسی رابطۀ آموزۀ مهدویت در تعلیم و تربیت اسلامی»، فصل‌نامه مشرق موعود، سال اول، ش2، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1386ش.
23. مدرس غروی، مریم، دیباچه‌ای بر شناخت امام عصر(عج)، تهران، نشر مهرآوران، 1378ش.
24. مردانی نوکنده، محمدحسین، مهدویت و شهادت، تهران، نشر شاهد، 1387ش.
25. مرزوقی، رحمت‌الله، «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس»، دوفصل‌نامۀ علمی پژوهشی تربیت اسلامی، ش7، قم، 1387ش.
26. مرکز تخصصی مهدویت، نینوا و انتظار تأملی نو، تهران، نشر دانش، 1383ش.
27. معین‌الاسلام، مریم، «چشم‌اندازی بر برخی از آسیب‌های تربیتی مهدویت»، فصل‌نامۀ انتظار موعود، ش11 و 12، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1383ش.
واژگان کلیدی
مهدویت، فرهنگ مهدویت، انتظارظهور، فلسفۀ غیبت، مقطع متوسطه.
مقدمه
بدون تردید، دین بخشی از فرهنگ است و در بسیاری اوقات از اجزای بنیادین آن به شمار می‌رود؛ اما فرهنگ خود بخشی از حیات اجتماعی است که در برقراری روابط جمعی و تحکیم این روابط نقشی اساسی دارد. در این میان البته دین سهمی هم خواهد داشت و مقوم پیوندهای اجتماعی خواهد بود (جلالی‌مقدم، 1379: 11). تربیت دینی در ادبیات رایج اصطلاحاً به مفهوم جنبه‌ای از روند تعلیم و تربیت، ناظر به پرورش ابعادشناختی، عاطفی و عملی متربی از لحاظ التزام او به دینی معین است (پور دهاقانی و جعفری، 1388: 5). درواقع، تربیت دینی هم به جهان‌بینی و مبانی اعتقادی و باورهای انسان نظر دارد و هم به اصول و ارزش‌های اخلاقی، حقوقی، سیاسی و نظایر آنها متکی است؛ به عبارتی، تربیت دینی هم با اندیشه و نظر فرد و هم با اخلاق و عمل او سر و کار دارد (رهنمایی، 1388). از دیدگاه ویلیام جیمز وقتی از فرهنگ دینی سخن می‌گوییم، در واقع از تجربه و احساس دینی که در همۀ فرهنگ‌ها به‌رغم عقاید و آموزه‌های بسیار متنوع، امری یکسان و ثابت است، حرف می‌زنیم. به نظر او، احساسات و سلوک، ثابت‌‌ترین عناصر دین هستند که در فرآیندهای تربیتی باید به رشد و تقویت آن اهتمام ورزید و فرهنگ دینی معادل تجربۀ دینی است. البته جیمز به طور کلی دین را از مقولۀ احساس می‌داند نه عقل. بر این اساس تقویت فرهنگ دینی از دیدگاه او به معنای تقویت احساس دین‌داری در افراد است (ابوالقاسمی و سجادی، 1383: 33).
از مهم ترین آموزه‌های دین مبین اسلام _ که در واقع جلوه‌گری و غایت‌مندی تاریخ به شمار می‌رود _ نظریۀ جامع و کامل و نجات‌گرایانۀ دین، یعنی «فرهنگ مهدویت» است. این آموزه، آینۀ تمام‌نمای پیش‌گویی وحیانی دین اسلام و آینده‌ای حتمی، روشن، فراگیر، مطلوب و موعود امم است (عرفان، 1390: 16). در واقع باید به این نکته تأکید کنیم که فرهنگ مهدویت مجموعه‌ای از نگرش‌ها، ارزش‌ها و هنجارهایی است که دربارۀ ظهور منجی موعود از نسل پیامبر(ص)شکل گرفته و ریشه‌های معرفتی آن از کتاب و سنت استخراج می‌شود. از این منظر، فرهنگ مهدویت ریشه در تاریخ بشر دارد. به بیان دیگر، همۀ ادیان الهی از همان آغاز، منادی ظهور منجی موعود بوده‌اند. از آن‌جا که نگرش ادیان به تاریخ تحول خطی و سرانجام نیک برای انسان و جهان و تحقق وعدۀ الهی بوده است، پیامبران آسمانی همواره از فرارسیدن عصری طلایی که تحقق‌بخش وعدۀ الهی باشد، خبر داده‌اند. اما به طور خاص، در اسلام نیز آموزۀ مهدویت و به پیروی از آن، فرهنگ شکل گرفته بر اساس آن نیز قدمتی هم‌پای ظهور اسلام دارد. مؤمنان همواره به فرارسیدن چنین عصری بشارت داده می‌شدند. از این‌رو محور اساسی فرهنگ مهدویت را می‌توان تحقق فرج و ظهور منجی موعود دانست. هرگونه نگرش، هنجار و سنت‌ها و شعائر خاصی که در یک جامعه حول چنین اعتقادی شکل می‌گیرد، می‌تواند در مقوله فرهنگ مهدویت قرار گیرد (بهروزلک،1383: 40).
از دیدگاه برخی اندیشه‌وران، فرهنگ مهدویت مجموعه‌ای از آیین‌های اعتقادی، اخلاقی، رفتاری، مدیریتی، معرفتی و فقهی است که پیامبر اکرم(ص)بر پایۀ وحی الهی برای هدایت انسان به ارمغان آورده و در طول دو قرن و نیم امامت اوصیای برحق او که عالمان ربانی و مخصوص الهی‌اند، تبیین، تشریح و تفسیر شده و به وجود مقدس نورانی حضرت ولیّ عصر(عج)منتهی می‌گردد و در دوران تقریباً هفتادسالۀ غیبت صغرا به وسیلۀ سفیران چهارگانۀ آن حضرت با هدایت و رهبری آن ذخیرۀ عدل الهی جریان می‌یابد. درواقع تفسیر مهدوی از زندگی، مدخل و منظری است که از همۀ مؤلفه‌ها و آموزه‌های دین، تفسیری عمیق و ژرف دارد و در عین حال که خود عنصری از مؤلفه‌های دین به شمار می‌رود، ساختار و بنیادی است که دیگر آموزه‌های دین نیز از آن منظر نگریسته می‌شوند. از این‌رو تربیت دینی نه پیش‌نیاز تربیت مهدوی، بلکه هر دو یکی است و تربیت دینی باید با رویکرد مهدوی اجرا شود؛ چنان‌که اگر علمی بخواهد به دین اسلام بپردازد، باید آن را با همین رویکرد مطالعه کند (عمادی، 1388). از آثار و نتایج آموزۀ مهدویت آن است که اگر در جامعه‌ای فرهنگ مهدویت حاکم شود و همه تنها در پی رضای امام زمان خویش باشند، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگی، ازخودبیگانگی، ناامیدی و انحطاط نخواهد شد. به بیان دیگر، این نکته مسلم است که اگر همۀ شیعیان با همدلی و همراهی به سوی مولا و سرور خود دست بیعت و یاری دراز کنند و بر نصرت او متفق شوند، دیری نخواهد پایید که فرج مولایشان را درک خواهند کرد و همیشه از ظلم‌ها و ذلت‌ها رهایی خواهند یافت (مردانی نوکنده، 1387: 67). بدیهی است زمانی دانش‌آموزان می‌توانند به باور درستی از فرهنگ مهدویت برسند که اولاً ایمان و باور قلبی به حضرت داشته باشند و ثانیاً او را خوب بشناسند. با این دیدگاه، شناخت امام زمان(عج)شناخت معیاری است که به سبب آن می‌توان فهمید که در سه ساحت مهم اعتقادی، اخلاقی و عملی چگونه باید بود (شفیعی سروستانی، 1385: 90). بدیهی است این شناخت هیچ‌گاه در خلأ شکل نمی‌گیرد، بلکه ایجاد و رشد آن نیازمند کارکرد نظام‌های آموزشی است. بنابراین، یکی از مهم‌ترین نهادهایی که می‌تواند در این راستا مفید واقع شود، نهاد آموزش و پرورش است. از آن‌جا که تقریباً از هر خانواده یک دانش‌آموز در مدرسه وجود دارد، چنان‌چه این فراگیر به شکل صحیح تربیت شود می‌تواند با تأثیر در اطرافیان خود، کل جامعه را به سوی کمال در زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی و اعتقادی رهنمود سازد. در عین حال نقش محوری در فعالیت‌های دینی و فرهنگی با کسانی است که مسئولیت تبیین و تبلیغ این فرهنگ را بر عهده دارند. از این‌رو پیش از هر گونه اقدام در این‌باره، باید به فکر آماده‌سازی نیروهای متعهد و متخصص بود؛ نیروهایی که از صلاحیت‌های لازم در این زمینه برخوردار باشند. افزون بر عامل مذکور، ارائۀ دانش و آگاهی به دانش‌آموزان در این حوزه نیز دارای اهمیت است؛ دانشی که از آن تحت عنوان محتوا نام برده می‌شود. در این راستا از جمله مسائل مهم در بحث امامت، بررسی میزان اطلاعات دانش‌آموزان است. درعین حال بخش مهمی از این مبحث نیز به شناخت امام عصر(عج)مربوط می‌شود. هر فرد نسبت به امام خویش وظایفی دارد و لازمۀ عمل به وظیفه، شناخت امام و وظایف در قبال اوست. شناخت ائمه معصومین(ع) و از جمله حضرت مهدی(عج)سنگ معرفت و شناخت خداوند است، یعنی کسی خدا را می‌پرستد که او را بشناسد و نسبت به خالق خود معرفت داشته باشد و کسی که خدا را نشناسد و او را عبادت کند، عبادت او بی‌ثمر است. به عبارت دیگر، معرفت نسبت به خداوند، باور داشتن خدا و رسول اکرم(ص)و دوست داشتن حضرت علی(ع) و دیگر ائمه(ع) و پیروی از آنان و ارجاع و تسلیم امور به آنان است (مدرس غروی، 1387). از سوی دیگر، لازمۀ شناخت امام عصر(عج)بیش از هرچیز داشتن ایمان و باورقلبی نسبت به آن حضرت است. اعتقاد، بنیان اصلی زندگی است؛ یعنی آن‌چه را که انسان در میدان عمل انجام می‌دهد، بی‌تردید به ساختار اعتقادی او برمی‌گردد. از این‌رو اگر انسان دارای اعتقاد صحیح و مستحکم باشد، در صحنۀ عمل گرفتار لغزش و دودلی نخواهد شد. مهم‌ترین چیزی که به اعتقاد شکلی درست می‌دهد، معرفت است (حائری‌پور و همکاران، 1388).
اعتقاد به مهدی(عج)تنها یک باور اسلامی با رنگ خاص دینی نیست، بلکه افزون بر آن عنوانی بر خواسته‌ها و آرزوهای همۀ انسان‌ها با مذاهب گوناگون و نیز بازده الهام فطری مردم است. انسان‌ها با همۀ اختلاف‌هایشان در عقیده و مذهب، دریافته‌اند که برای انسانیت در روی زمین، روزی موعود خواهد بود که با فرارسیدن آن، هدف نهایی و مقصد بزرگ رسالت‌های آسمانی تحقق می‌یابد. یقیناً این مسیر در طول تاریخ پرفراز ونشیب بوده و به دنبال رنجی بسیار، همواری و استواری لازم را می‌یابد. انتظار آینده‌ای این‌چنین، تنها در درون کسانی که با پذیرش ادیان، جهان غیب را پذیرفته‌اند راه نیافته، بلکه بر دیگران نیز سرایت کرده، تا آن‌جا که می‌توان انعکاس چنینی باوری را در مکتب‌هایی که با سرسختی وجود غیب و موجودات غیبی را نفی می‌کنند دید (فاضلی‌نیا، 1388).
تحقق آرمان‌ها و غایات فوق، قطعاً در پرتو نظام آموزش کارآمد و بالنده امکان‌پذیر می‌شود تا زمینۀ ارتقای روحی و معنوی و تقویت دانش، بینش و منش اسلامی دانش‌آموزان را فراهم آورد و افراد مؤمن آگاه تربیت کند(علی‌نوری، 1389). باور به مهدویت به دلیل داشتن ویژگی‌های منحصر به فرد بسیار، از توانمندترین عوامل رشد دینی جوامع ما محسوب می‌گردد. جایگاه ممتاز مهدویت‌اندیشی در تفکر شیعه به قدری است که برخی شرق‌شناسان و شیعه‌شناسان متوجه این مؤلفه بوده‌اند. با توجه به مطالب فوق که نشان‌گر نقش و جایگاه مقولۀ مهدویت در ابعاد مختلف است، این پژوهش درصدد بررسی وضعیت موجود فرهنگ مهدویت در میان دانش‌آموزان مدارس متوسطۀ استان قم در پنج حیطه (ایمان و باورقلبی دانش‌آموزان به حضرت، انتظار ظهور، شناخت، آگاهی به فلسفۀ غیبت و آگاهی به فلسفۀ ظهور حضرت) است.
پیشینۀ تحقیق
سعیدی (1386) و همکارانش با بررسی حدود یکصد گزارش پژوهشی دربارۀ عملکرد تربیت دینی و اخلاقی جوانان ایران نتیجه گرفتند که اکثریت مطلق دانش‌آموختگان و دانش‌آموزان سال‌های پایانی نظام آموزش و پرورش رسمی، به طور کلی از نظر هویت دینی و نگرش مثبت نسبت به اعتقادات دینی مشکلی ندارند. اعتقاد به خدا بالاترین نقطۀ توافق دانش‌آموزان ایرانی است و مسئلۀ نبوت، امامت و معاد و ناظر دانستن خداوند بر اعمال انسان پس از آن قرار می‌گیرد.
حسین‌زاده و همکارانش (1388)در یک پژوهش، باور مهدویت در بین جوانان 15 تا 29 سالۀ شهر تهران را بررسی کردند و نشان دادند میانگین مؤلفۀ ایمان و باور قلبی جوانان 15 تا 29 سالۀ شهر تهران به امام عصر(عج)در حد متوسط بوده و هنوز به ایمان و باور قلبی مطلوب و عمیق دست نیافته‌اند. پژوهشگران دربارۀ مؤلفۀ انتظار ظهور تأکید می‌کنند که با ترویج آیین انتظار حضرت امام عصر(عج)می‌توان بسیاری از رفتارهای بد را در جوانان از بین برد. یافته‌ها نشان داد که جوانان عاشق امام عصر(عج)هستند و او را از صمیم قلب و با تمام وجود دوست دارند و حقیقتاً در انتظار ظهور امام هستند. یافته‌های این پژوهش دربارۀ شناخت حضرت مهدی(عج)نشان داد که سطح آگاهی جوانان چندان مناسب و مطلوب نیست و برای افزایش آن باید آموزش و تربیت دینی صحیح افراد از سنین کودکی آغاز شود. دربارۀ مؤلفۀ چهارم که مربوط به غیبت حضرت است این نتیجه حاصل شد که آگاهی و شناخت جوانان به فلسفۀ غیبت چندان مطلوب نبوده و جوانان تهرانی شناخت کمی نسبت به فلسفۀ غیبت حضرت مهدی(عج)دارند.
معین‌الاسلام (1383) در تحقیقی با عنوان «چشم‌اندازی بر برخی از آسیب‌های تربیتی مهدویت» به بررسی علل مستقیم و غیرمستقیم در این فرآیند پرداخته و بر ضرورت ایجاد نگرش مثبت با استفاده از روش‌های نوین و دستاوردهای فن‌آوری اطلاعات و تکنولوژی و از طریق انتخاب مباحث امیدبخش، رعایت اصول تعیین محتوا برای نهادینه‌سازی و درونی‌سازی فرهنگ مهدویت تأکید می‌کند. نویسنده معتقد است که در صورت توجه به آفت‌ها و رفع اختلال‌های مفهومی و مصداقی که در حوزۀ مهدویت وارد شده می‌توان از این فرهنگ به عنوان مؤثرترین و کارآمدترین ابزار برای تربیت دینی نسل جوان به خوبی
بهره گرفت.
مرزوقی(1387) در پژوهش خود سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس را مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه دست یافته که در آموزش و پرورش کشور، دربارۀ اهداف و اصول طرح کلیات، اهداف دورۀ تحصیلی و محتوای کتاب‌های درسی دوره‌های گوناگون، توجه نظام‌مند و برنامه‌ریزی منظمی در حوزۀ هدف‌گذاری و تدوین محتوای مهدویت انجام نگرفته است.
باقری (1386) در مقاله‌ای با نام «آسیب‌شناسی تربیتی مهدویت» به بررسی موارد سوءبرداشت یا سوءعملکرد در جریان تربیتی مهدویت پرداخته است. از دیدگاه وی تربیت مهدوی، تربیت برای محیط باز است. بدین‌منظور فرد باید به شناخت مواردی چون شناخت مهدی(عج)چون شخصی معین، شناخت رسالت وی در برپایی حق و عدالت و نیز شناخت حقانیت آموزه‌های دین اسلام نایل آید.
صمدی (1388) در مقاله‌ای با نام «آموزۀ انتظار و زمینه سازی ظهور» دریافته که در بحث انتظار، توجه به مفهوم کاربردی مبتنی بر آموزه‌های دینی اندیشۀ انتظار راه‌گشاست. بر اساس آموزه‌های دینی نباید کارکرد فرهنگی اندیشۀ انتظار را از کارکردهای سیاسی _ اجتماعی آن جدا دانست. فقدان جامع‌نگری در این مقوله، موجب بروز آسیب‌های فراوانی می‌گردد؛ زیرا درک صحیح مفهوم انتظار مستلزم شناخت اقتضائات عقیدتی و سیاسی اجتماعی مقولۀ انتظار در عرصه‌های فکری و رفتاری خواهد بود.
عرفان (1390) در مقاله‌ای با نام «تبیین ضرورت‌های رویکرد راهبردی به آموزۀ مهدویت»، آسیب‌های مهدویت را برآمده از نبود تفکر سیستمی و جامع‌نگر به مسائل مهدویت، وجود باورهای نادرست، ارزش‌های ناشایست و آموزه‌های غلط دربارۀ مهدویت، بی‌توجهی بخش‌های گوناگون اجتماعی به تخریب ارزش‌های مهدویت و کنترل ناشدگی مباحث مهدویت می‌داند.
گودرزی (1386) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی رابطۀ آموزه‌های مهدویت و تعلیم و تربیت اسلامی» به دو آموزۀ اساسی معرفت امام عصر(عج)و انتظار ظهور می‌پردازد و اثرگذاری آنها را بر تعلیم و تربیت بررسی می‌کند. وی معتقد است که آموزه‌های مربوط به معرفت و شناخت امام(عج)ما را در شناخت خدا، حفظ دین و خلافت الهی یاری می‌رساند و آموزۀ انتظار نیز مایۀ امیدآفرینی، خودسازی و دیگرسازی است.
بیاری (1387) در «بررسی آسیب‌های مهدویت‌گرایی»، آسیب‌های رفتاری مهدویت‌گرایی که جنبۀ اجتماعی دارد را بررسی می‌کند. به باور وی، از جمله این آسیب‌ها نمادگرایی افراطی، ابزارانگاری مهدویت‌گرایی، قشری‌گری، ارتباط گسسته و مقطعی با حضرت مهدی(عج)، روابط اجتماعی ناسالم مهدی‌باوران، تقدس‌زدایی، غلبۀ رویکرد عاطفی و ضعف رویکرد معرفتی و ... است.
سؤالات تحقیق
1. آیا وضعیت فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم بالاتر از حد متوسط است؟
2. آیا شناخت حضرت مهدی(عج)در بین این دانش‌آموزان از سطح متوسط بالاتر است؟
3. آیا ایمان و باور قلبی به حضرت مهدی(عج)در بین آنان از حد متوسط بالاتر است؟
4. آیا انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین این گروه، بالاتر از سطح متوسط است؟
5. آیا آگاهی به فلسفۀ غیبت در بین این دانش‌آموزان فراتر از سطح متوسط است؟
6. آیا آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)در بین آنان از حد متوسط بالاتر است؟
روش انجام تحقیق
نوع این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر اجرا، توصیفی _ پیمایشی است. جامعۀ آماری این پژوهش، همۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ استان قم _ 30404 نفر _ را دربر می‌گیرد که با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم تعداد 602 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. از آن‌جا که در این تحقیق، واریانس جامعۀ آماری نامعلوم بود، ابتدا پرسش‌نامه به صورت مقدماتی بر روی سی نفر انجام شد، پس از جمع‌آوری داده‌ها و محاسبۀ واریانس آنها، حجم نمونه با استفاده از فرمول حجم نمونۀ 602 نفر به دست آمد.
جدول 1. حجم جامعۀ نمونۀ دانش‌آموزان شهر قم
منطقه جامعه نمونه درصد
منطقه یک 6746 133 22/0
منطقه دو 7270 146 27/0
منطقه سه 8072 160 27/0
منطقه چهار 7316 145 24/0
جمع کل 30404 602 100/0
حجم نمونۀ برآورد شده 602 نفر بود که در این پژوهش تعداد 520 نفر پرسش‌نامه برگشت داده شد. با توجه به این‌که نرخ بازگشت پرسش‌نامه 86/0 بود، بر این اساس تحلیل آماری 520 نفر انجام گرفت و توان آماری و سطح معناداری پس از تحلیل مقدماتی محاسبه و کفایت آن از طریق توان آزمون 8/0 برآورد گردید.
ابزار تحقیق شامل پرسش‌نامه استاندارد محقق ساختۀ فرهنگ مهدویت و تا حدود زیادی برگرفته از پرسش‌نامۀ مهدویت (حسین‌زاده و همکاران، 1388) است. این پرسش‌نامه در قالب چهل سؤال بسته پاسخ در پنج مؤلفۀ ایمان و باور قلبی به حضرت مهدی(عج)(حائری‌پور و همکاران، 1388)، انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)(اسحاقی، 1380؛ آصفی، 1383)، شناخت حضرت مهدی(عج)(مرکز تخصصی مهدویت، 1383)، آگاهی به فلسفۀ غیبت (مردانی، 1387) و آگاهی به فلسفۀ ظهور (ربانی، 1390) بود. ملاک سنجش مؤلفه‌های ایمان و باور قلبی به حضرت مهدی(عج)انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)آگاهی به فلسفۀ غیبت و آگاهی به فلسفۀ ظهور بر اساس مقیاس پنج درجه‌ای لیکرت (کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم) بود که دانش‌آموزان، درک خود را نسبت به فرهنگ مهدویت از یک تا پنج بیان می‌کردند و دربارۀ مؤلفۀ شناخت، ملاک سنجش، نمره‌گذاری سؤالات از صفر تا ده بود که میزان اطلاعات دانش‌آموزان را دربارۀ شناخت امام زمان(عج)می‌سنجید. هر پرسش دارای چهار گزینه با یک گزینۀ صحیح بود. بنابراین به پاسخ صحیح، امتیاز «یک» و به پاسخ‌های اشتباه امتیاز «صفر» داده می‌شد. برای محاسبۀ میزان شناخت هر آزمودنی، پاسخ‌های صحیح آنها با هم جمع شد و در تحلیل آماری به كار رفت. روایی صوری و محتوایی پرسش‌نامه توسط اساتید و کارشناسان حوزه و دانشگاه تأیید شد.
جدول 2. برآورد پایایی هریک از مؤلفه‌های فرهنگ مهدویت
متغیر تعداد سؤال ضریب پایایی سطح معناداری
فرهنگ مهدویت شناخت 10 82/0 83/0 000/0
انتظار ظهور 7 77/0
آگاهی به فلسفۀ غیبت 8 9/0
آگاهی به فلسفۀ ظهور 8 87/0
ایمان و باور قلبی 7 81/0
پایایی پرسش‌نامه از طریق ضریب آلفای کرانباخ 83/0 برآورد گردید که در سطح آلفای 1% معنادار بوده و حاکی از پایایی بالای ابزار اندازه‌گیری است. تجزیه و تحلیل داده‌ها در سطح استنباطی (آزمون t و تحلیل واریانس) با استفاده از نرم‌افزار آماری spss انجام شد.
یافته‌ها
سؤال 1. آیا وضعیت فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم بالاتر از حد متوسط است؟
جدول 3. مقایسۀ میانگین میزان وضعیت فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان با میانگین
فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 51/4 46/0 520 1/4 فرهنگ مهدویت
جدول (3) نشان داد میزان وضعیت فرهنگ مهدویت بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است.
سؤال2. آیا شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از حد متوسط بالاتر است؟
جدول 4. مقایسۀ میانگین میزان شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین
فرضی (5/5)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 08/6 76/1 520 9/5 شناخت
جدول (4) نشان داد میزان شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 9/5 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (5/5) است.
جدول 5. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ شناخت
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
1. محل تولد حضرت ولیّ عصر (عج)کجاست؟ 5/5 2/6 047/0
2. حضرت مهدی(عج)در چه تاریخی متولد شدند؟ 5/5 6/6 04/0
3. کنیۀ حضرت مهدی(عج)چیست؟ 5/5 8/7 02/0
4. طول مدت غیبت صغرا چند سال است؟ 5/5 5/6 04/0
5. مرکز حکومت امام عصر(عج)کجاست؟ 5/5 4/3 2/0
6. نام مادر آن حضرت چیست؟ 5/5 5/4 12/0
7. غیبت کبرا از چه سالی آغاز شد؟ 5/5 5 053/0
8. در زمان ظهور حضرت کدام‌یک از پیامبران وی را همراهی می‌کند؟ 5/5 6/5 05/0
9. نام حضرت ولی عصر(عج)چیست؟ 5/5 4/4 08/0
10. وجه اشتراک حضرت مهدی(عج)با حضرت یوسف(ع) چیست؟ 5/5 55/5 049/0
جدول (5) نشان داد میزان شناخت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (5/5) است. بالاترین میانگین مربوط به سؤال «کنیۀ حضرت مهدی(عج)چیست» به میزان 8/7 و کمترین میانگین مربوط به سؤال «مرکز حکومت امام عصر(عج)کجاست» به میزان 4/3 بوده است.
سؤال 3. آیا ایمان و باورقلبی به حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از حد متوسط بالاتر است؟
جدول 6. مقایسۀ میانگین میزان باور قلبی به حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 36/9 55/0 520 88/3 ایمان و باور قلبی
جدول (6) نشان داد میزان باور قلبی به حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است.
جدول 7. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ ایمان و باور قلبی
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
1. همیشه احساس می‌کنم امام زمان ناظر بر اعمال من است. 3 55/4 000/0
2. همیشه در مشکلاتم به حضرت مهدی متوسل می‌شوم. 3 10/4 000/0
3. همیشه دلتنگ زیارت جمکران هستم. 3 06/4 000/0
4. یاد حضرت مهدی به من آرامش می‌دهد. 3 5/4 000/0
5. گاهی به خاطر غیبت آن حضرت می‌گریم و برای دیدنش لحظه‌شماری می‌کنم. 3 95/3 000/0
6. دعاهایی که از رادیو و تلویزیون خوانده می‌شود من را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. 3 12/4 000/0
7. ظهور حضرت طول کشیده و از آن ناامید شده‌ام. 3 9/1 55/0
جدول(7) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات پرسش‌نامۀ ایمان و باور قلبی به حضرت به‌جز سؤال هفتم بالاتر از حد متوسط (3) است و می‌توان گفت دانش‌آموزان معتقدند که امام عصر(عج)ناظر بر اعمالشان است، با یاد او آرامش می‌گیرند، از ظهورش ناامید نشده‌اند و در امور به او توسل می‌جویند.
سؤال 4. آیا انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از سطح متوسط بالاتر است؟
جدول 8. مقایسۀ میانگین میزان انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 31/4 75/0 520 04/4 انتظار ظهور
جدول (8) نشان داد میزان انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 04/4 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است.
جدول 9. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ انتظار ظهور
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
16. من همواره برای تعجیل در فرج امام عصر(عج)دعا می‌کنم. 3 74/4 000/0
17. من هر روز صبح دعای عهد را می‌خوانم. 3 99/2 12/0
18. آرزوی من این است که در رکاب امام زمان شهید شوم. 3 65/4 000/0
19. من از وظایف منتظران آگاه هستم و سعی می‌کنم به این وظایف عمل کنم. 3 98/3 03/0
20. من برای خشنودی خدا و امام زمان تلاش می‌کنم و رفتارهای بدم را اصلاح می‌کنم. 3 36/4 000/0
21. هر وقت کار مثبت و مفیدی انجام می‌دهم احساس خوبی نسبت به حضرت پیدا می‌کنم. 3 4/4 000/0
22. من هر هفته به جمکران می‌روم و در آن‌جا برای ظهور امام زمان(عج)دعا می‌کنم. 3 15/3 043/0
جدول (9) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات انتظار ظهور حضرت مهدی(عج)به‌جز سؤال هفدهم در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (3) است. نتایج نشان می‌دهد دانش‌آموزان به همۀ موارد فوق، جز سؤال 17 اعتقاد دارند.
سؤال 5. آیا آگاهی به فلسفۀ غیبت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از سطح متوسط بالاتر است؟
جدول 10. مقایسۀ میانگین میزان آگاهی به فلسفۀ غیبت حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی(3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 21/9 93/0 520 8/3 آگاهی به فلسفۀ غیبت
جدول (10) نشان داد میزان آگاهی به فلسفۀ غیبت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 8/3 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (3) است.
جدول 11. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ فلسفۀ غیبت
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
23. زیاد شدن جمعیت دنیاست. 3 90/2 54/0
24. صیانت از جان گرامی و حیات پربرکت حضرت مهدی(عج)برای تحقق بخشیدن به نویدها و بشارت‌هاست. 3 37/4 000/0
25. آماده شدن شرایط و مقدمات لازم برای انقلاب جهانی و گسترش عدالت و دادگری و حق و حقیقت میان همۀ مردم است. 3 41/4 000/0
26. رسیدن یاران حضرت به سیصد و سیزده نفر است. 3 58/3 028/0
27. پرشدن جهان از ظلم و جور است. 3 16/3 04/0
28. آزمایش مردم است. 3 03/4 002/0
29. همراهی حضرت خضر و عیسی(ع) با حضرت است. 3 35/4 000/0
جدول (11) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات، میزان آگاهی به فلسفۀ غیبت به‌جز سؤال 23 در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است. نتایج نشان می‌دهد دانش‌آموزان به همۀ موارد فوق به‌جز مورد 23 اعتقاد دارند.
سؤال 6. آیا آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم از حد متوسط بالاتر است؟
جدول 12. مقایسۀ میانگین میزان آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)در بین دانش‌آموزان با میانگین فرضی (3)
سطح معناداری t انحراف استاندارد تعداد میانگین متغیر
000/0 54/8 64/0 520 5/4 آگاهی از ظهور حضرت مهدی(عج)
جدول (12) نشان داد میزان آگاهی از فلسفه ظهور در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم با میانگین 5/4 در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط (3) است.
جدول 13. نتایج توصیفی پاسخ‌های دانش‌آموزان به سؤالات پرسش‌نامۀ آگاهی از فلسفه ظهور
سؤال میانگین جامعه میانگین نمونه سطح معناداری
8. ایجاد کامل عدالت و اقامۀ قسط و عدل است. 3 77/4 000/0
9. ساختن مساجد در سراسر دنیاست. 3 98/3 03/0
10. گسترش معنویت در جامعه و نابودی شرک، کفر، الحاد و بت‌پرستی است. 3 64/4 000/0
11. رشد و تکامل اخلاقی است. 3 66/4 000/0
12. ایجاد امید به آینده است. 3 56/4 000/0
13. تشکیل حکومت جهانی واحد است. 3 77/4 000/0
14. رسیدن مردم به رفاه اقتصادی است. 3 27/4 000/0
15. پیروزی نهایی تقوا است. 3 72/4 000/0
جدول (13) نشان داد میانگین تک‌تک سؤالات میزان آگاهی از فلسفۀ ظهور در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر قم در سطح خطای 05/0 بالاتر از حد متوسط است. نتایج نشان می‌دهند دانش‌آموزان به همۀ موارد فوق اعتقاد دارند و آنها را پذیرفته‌اند.
نتیجه
از جمله مسائل مهم و مطرح در حوزۀ تربیت دینی، بحث امامت و بررسی میزان اطلاعات دانش‌آموزان در این حوزه است. بخش مهمی از این مبحث مربوط به شناخت امام عصر(عج)و تحت عنوان «فرهنگ مهدویت» مطرح شده است. کانون فرهنگ مهدوی را می‌توان تحقق فرج و ظهور منجی موعود دانست. هر گونه نگرش، هنجار، سنت و شعائر خاصی که دربارۀ چنین اعتقادی شکل می‌گیرد، می‌تواند در مقولۀ فرهنگ مهدویت قرار گیرد. البته باید توجه داشت که فرهنگ مهدویت را می‌توان به فرهنگ اصیل و منحرف شده تقسیم کرد. اگر معیار شخص، منجی است، حقیقت فرهنگ مهدوی نیز با منجی واقعی محقق می‌شود. البته چنان‌که در تاریخ بارها اتفاق افتاده، مدعیان دروغینی نیز ظهور کرده‌اند و خواسته‌اند از چنین فرصتی سوءاستفاده کنند، ولی به‌رغم چنین ادعاهایی فرهنگ اصیل مهدویت در طول تاریخ به تقدیر الهی و همت عالمان و بیدارگران وارسته، حفظ و از نسلی به نسل دیگر منتقل
شده است.
یکی از اهداف مهم نظام‌های آموزشی و پرورشی کشور، رشد و توسعۀ ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نوجوانان و جوانان آن کشور مبتنی بر مکتب و اصول و اعتقادات مردم آن کشور در کنار تلاش برای پرورش انسان‌های کارآمد و متخصص است. نقش مدرسه در این مجموعه، فراتر از خانواده است. در واقع، فرض بر این است که خانواده‌ها، با وجود اهمیت و حساسیتی که در پرورش ابعاد معنوی، اخلاقی و اجتماعی فرزندانشان دارند، به علل گوناگون به‌ویژه استضعاف فرهنگی والدین، اغلب قادر و قابل برای این مهم نبوده و این رسالت را به مدرسه واگذار می‌کنند تا فرزندانشان هم عالم را بسازند و هم آدم (طاهری، 1373). پژوهشگران در این پژوهش به بررسی وضعیت فرهنگ مهدویت در مدارس متوسطۀ استان قم پرداخته‌اند تا میزان آگاهی دانش‌آموزان از این فرهنگ را مستندسازی کنند. نتایج به دست آمده آن‌گونه که در جدول (3) نشان داده شد، مشخص کرد که وضعیت موجود فرهنگ مهدویت در بین دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ استان قم بالاتر از حد متوسط است. این پژوهش تا حدودی با پژوهش حسین‌زاده و همکارانش(1388) ناهمسو است؛ زیرا نتایج تحقیق حسین زاده و همکارانش نشان داد که وضعیت باور مهدویت در بین نوجوانان و جوانان تهرانی پایین‌تر از حد متوسط است و سطح آگاهی آنان _ که در یک کشور اسلامی و شیعه‌مذهب زندگی می‌کنند _ چندان مطلوب و مناسب نیست. در تفسیر این نتیجه می‌توان گفت که در شهر مقدس قم به سبب جوّ مذهبی و شرایطی چون وجود مسجد مقدس جمکران در نزدیکی شهر قم و سطح بالای تبلیغات دینی و مذهبی به‌ویژه مربوط به امام عصر(عج)و وجود کانون‌های وسیع مهدویت در سطح شهر و چاپ نشریات گوناگون و متنوع برای سنین مختلف با موضوع مهدویت و ... میانگین میزان آگاهی دانش‌آموزان قمی نسبت به امام عصر(عج)بالاتر از حد متوسط بوده است.
با توجه به نتایج و یافته‌های حاصل از این پژوهش و در راستای انتقال و تعمیم فرهنگ مهدویت در میان دانش‌آموزان به عنوان آینده‌سازان این جامعه، باید به این نکته تأکید کنیم که آموزش و گسترش ارزش‌ها و آموزه‌های مرتبط با فرهنگ مذکور، به عنوان یکی از اهداف برنامه‌های آموزشی و درسی مقطع متوسطه مورد توجه بیشتر قرار گیرد.از این منظر، پژوهشگران معتقدند که لحاظ کردن و گنجاندن محتوای آموزشی مرتبط با پنج مؤلفۀ اصلی فرهنگ مهدویت در قالب کتب درسی مقطع متوسطه در آشناسازی دانش‌آموزان با حوزۀ مهدویت تأثیری بسزا دارد؛ به‌ویژه توجه به این آموزه‌ها در چارچوب محتوایی دروسی همچون دین و زندگی، ادبیات فارسی، مطالعات اجتماعی، تاریخ و زیست‌شناسی می‌تواند در ایجاد شناخت و معرفت نسبت به آموزه‌های فرهنگ مهدویت مؤثر باشد. افزون بر این، طراحی و اجرای فعالیت‌های تربیتی و فرهنگی در مدارس متوسطه در قالب «فوق برنامه»، مراسم صبحگاهی، مناسبت‌های مذهبی و دینی خاص نیز در ایجاد شناخت، معرفت و نگرش‌های مثبت در میان دانش‌آموزان بسیار مهم است. دعوت از روحانیون آگاه، کارشناسان خبرۀ مسائل مذهبی که به زبانی روزآمد و مستدل و به دور از نگاه صرف عاطفی بتوانند دانش‌آموزان را نسبت به مبانی، تاریخ، دلایل، عوامل و چرایی آموزۀ مهدویت آگاه کنند نیز بسیار اهمیت دارد.
منابع
1. آصفی، محمدمهدی، انتظار پویا، ترجمه: تقی متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی(عج)، 1383ش.
2. آیت‌اللّهی، محمدتقی، «اهمیت فرهنگ مهدویت»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی انتظار موعود، سال چهارم، ش 11 و 12، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1383ش.
3. ابوالقاسمی، محمدجواد؛ مهدی سجادی، پژوهشی در چالش‌های توسعه فرهنگ دینی، تهران، انتشارات عرش‌پژوه، 1383ش.
4. اسحاقی، حسین، سپیده امید، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1380ش.
5. باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران، انتشارات مدرسه، 1386ش.
6. بیاری، علی‌اکبر، «بررسی آسیب‌های مهدویت‌گرایی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال دوم، ش7، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1387ش.
7. بهروزلک، غلام‌رضا، «اهمیت فرهنگ مهدویت»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی انتظار موعود، سال چهارم، ش 11 و 12، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1383ش.
8. پور دهاقانی، قاسم؛ علی جعفری، «سازواری و ناسازواری‌های تلقین در تربیت دینی»، دوفصل‌نامۀ علمی پژوهشی تربیت اسلامی، سال چهارم، ش8، قم، 1388ش.
9. جلالی‌مقدم، مسعود، درآمدی بر جامعه شناسی دین؛ و آراء جامعه‌شناسان بزرگ دربارۀ دین، تهران، نشر مرکز، 1379ش.
10. حائری‌پور، محمدمهدی؛ مهدی یوسفیان، نگین آفرینش، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی(عج)، 1388ش.
11. حسین‌زاده، اکرم؛ رضا همایی، محمداحسان تقی‌زاده، «بررسی باور به مهدویت در میان جوانان تهرانی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، ش 12، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1388ش.
12. ربانی، محمدصادق، «عصر ظهور: اوج شکوفایی امنیت فردی و اجتماعی»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی پژوهش‌های مهدوی، سال اول، ش1، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1390ش.
13. رهنمایی، احمد، «پایه‌های روان‌شناختی تربیت دینی»، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی در جامعه، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
14. سعیدی رضوانی، علی‌اصغر، نقدی بر روش‌های تربیت دینی با تأکید بر برنامه درسی پنهان، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1386ش.
15. شفیعی سروستانی، محمد، شیعه، انتظار و وظایف منتظران، قم، مؤسسه فرهنگی انتظار نور، 1385ش.
16. صمدی، قنبرعلی، «آموزه‌های انتظار و زمینه‌سازی ظهور»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش11، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1388ش.
17. طاهری، مرتضی، «نقش مدرسه در توسعه و رشد ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی نوجوانان و جوانان»، مجموعه مقالات سومین سمپوزیوم جایگاه تربیت نوجوان و جوان در آموزش و پرورش، تهران، 1373ش.
18. عرفان، امیرمحسن، «تبیین ضرورت‌های رویکرد راهبردی به آموزۀ مهدویت»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی پژوهش‌های مهدوی، سال اول، ش3، قم، مؤسسه آینده روشن، 1390ش.
19. علی‌نوری، علیرضا، فرهنگ مهدویت و انتظار، قم، نشر زمزم هدایت، 1389ش.
20. عمادی، عبدالله، «نقش روان‌شناسی در دولت زمینه‌ساز ظهور»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش11، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
21. فاضلی‌نیا، نفیسه، «ظرفیت‌های انقلاب اسلامی در راستای زمینه‌سازی ظهور منجی»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال سوم، ش11، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
22. گودرزی، مجتبی، «بررسی رابطۀ آموزۀ مهدویت در تعلیم و تربیت اسلامی»، فصل‌نامه مشرق موعود، سال اول، ش2، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1386ش.
23. مدرس غروی، مریم، دیباچه‌ای بر شناخت امام عصر(عج)، تهران، نشر مهرآوران، 1378ش.
24. مردانی نوکنده، محمدحسین، مهدویت و شهادت، تهران، نشر شاهد، 1387ش.
25. مرزوقی، رحمت‌الله، «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس»، دوفصل‌نامۀ علمی پژوهشی تربیت اسلامی، ش7، قم، 1387ش.
26. مرکز تخصصی مهدویت، نینوا و انتظار تأملی نو، تهران، نشر دانش، 1383ش.
27. معین‌الاسلام، مریم، «چشم‌اندازی بر برخی از آسیب‌های تربیتی مهدویت»، فصل‌نامۀ انتظار موعود، ش11 و 12، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1383ش.
