پيشينه و روش تأليف درباره مهدويت

چکیده
نویسنده این نوشتار کوشیده است پیشینه و روش تألیف و تحقیق درباره حضرت مهدی (ع) و مسائل مهدویت را بررسی نماید. از زمان پیامبر (ص) مطالب فراوانی درباره مهدویت وجود دارد و نویسنده، تألیفات مهدوی از آن زمان تا کنون را بررسی کرده و کتاب‌هایی که توسط شیعه و سنی نوشته شده، به عنوان نمونه آورده است. در بخش دیگر، درباره روش‌های تحقیقی کتاب‌های مهدوی بحث کرده و به روش‌های روایی، قرآنی، عقلی، تاریخی، تحلیلی و ... اشاره نموده است.

مقدمه: فوايد مورد انتظار از بررسي پيشينه و روش تأليف دربارة مهدويت
بررسي حرکت تأليف اسلامي درباره امام مهدي (ع) براي شناخت ميزان تأثير اعتقاد به مهدويت در زندگي مسلمانان و اهميت مهدويت در اکمال دين و اتمام نعمت الهي مفيد است؛ زيرا فراواني تأليف درباره مهدويت، حاکي از اهتمام رهبران اسلام ـ پيامبر (ص) و ائمه (ع) ـ به مهدويت و تثبيت اصول مهدويت در وجدان ديني است. روشن است که آن بزرگواران متناسب با ميزان تأثير مسئله‌ای از مسائل اسلامي، بر تحقق اهداف شريعت الهي که به هدايت بشر به سوي زندگي کريمانه منتهي مي‌گردند و براي انسان سعادت حقيقي دو جهان را به ارمغان مي‌آورند،‌ مي‌پرداختند.
اگرچه برخي مسائل مهم که بسیار مورد توجه معصومين (ع) بوده‌اند و درباره آن‌ها احاديث فراوانی وارد شده ‌است،‌ بدون اين‌که از اهميّتشان کاسته شود، مورد اهتمام علماي اسلام نبوده‌‌اند، اما اين پديده براي نتیجه‌ای که ما در پی آن هستيم تا با بررسي حرکت تأليف درباره مهدويت به دست آوريم، نقضي محسوب نمي‌شود؛ زيرا اولاً امثال اين پديده‌ها هرچند گزاره‌هایي مهم به شمار می‌روند، اما با گزاره‌هاي اعتقادي اساسي که مؤمنان بدان‌ها نیازمندند، مرتبط نيستند. ثانياً اين گزاره‌هاي مهم و تأثیرگذار در زندگي مسلمانان، در طول تاريخ استمرار نداشته‌اند؛ زيرا غفلت از آن‌ها گاه تنها در يک نسل يا در مدت زماني معين ادامه يافته و سپس علماي جديد بدان‌ها پرداخته‌اند و براي کساني که جريان حرکت فکري را در تاريخ اسلامي مورد مطالعه قرار مي‌دهند، امری مشهود به شمار می‌رود، بلکه مصداق تجديد اسلامي در هر قرن، بیش‌تر از اين نوع است. بدين ترتيب اهتمام به گزاره‌ای معين در طول تاريخ اسلام، حاکي از ميزان اهميت آن گزاره است.
از جمله فوايد بررسي حرکت تأليف دربارة حضرت مهدي (ع) آشکار شدن بطلان سخن کساني است که گمان کرده‌اند باور به مهدويت، يا زاييده زمان فترت حيرت است که شيعیان بعد از رحلت امام حسن عسکري (ع)  بدان دچار شدند، يا به سبب دور ماندن ائمه (ع) از حکومت بعد از صلح امام حسن(ع) با معاويه و جدال امام حسين (ع) و اصحاب و اهل‌بيتش در واقعه طف و در خطر قرار گرفتن شيعه با انواع ترور و کشتار از سوي حکومت اموي و عباسي است.‌ به گمان آنان باور به مهدويت باعث شده است شیعیان از نابودی کامل در امان بمانند؛ زيرا حرکت تأليف، مدت‌ها پیش از وفات امام حسن عسکري (ع) آغاز شده و با مطالعه در اين زمينه درمی‌یابیم مهدويت مخصوص شیعیان نيست، بلکه يک باور عام اسلامي به شمار می‌رود. بنابراين مهدويت نتيجه دور ماندن امامان شيعه از حکومت نیست؛ زيرا انديشه‌هاي مهدويت را پيامبر (ص) زمانی که دولت الهي‌اش در اوج قدرت قرار داشت بیان فرمود، همان‌گونه که امام علي (ع) بسياري از تفصيلات مهدويت را در زمان خلافت بر بزرگ‌ترين مملکت اسلامی بيان داشت. از این‌رو، ممکن نيست باور به مهدويت، زاده زمان‌های ضعف و نااميدي باشد.
از جمله ثمرات مطالعه اين حرکت، شناخت مصادر اصلي براي بررسي مهدويت در ابعاد مختلف است و از اين‌جا مي‌توان کتاب مرجع را شناخت که شايستة رجوع براي ارزش‌يابي آرا دربارة ابعاد مختلف اين باور باشد و به وسیله آن، دست‌يابي به سخن صحيح در اين مسئله و تمييز آن از اقوال نادرست و انحرافي مانند تحريف‌هاي عباسيان و امويان که به جهت اغراض سياسي درباره اصل اين باور مطرح شده است، امکان پذیرد.
از دیگر ثمرات اين بحث، شناخت روش در بحث مهدويت و ميزان حجيت آن است و از اين‌ راه مي‌توان شیوه درست را براي رسيدن به شناخت کافی از اين مسئله به کار گرفت.
آن‌چه در اين نوشتار بيان مي‌شود، بررسي کامل اين حرکت نيست، بلکه می‌کوشیم مقدمه‌ای براي مطالعاتی گسترده در اين زمينه باشد که بیان آن در يک مقاله امکان‌پذیر نيست و آن‌چه در اين مقاله مي‌آيد ملاحظاتی درباره دو جنبه از بحث‌هایي است که در اين حرکت شناخته شده‌اند:‌ نخست، شناخت تاريخ آغاز تأليف تصنيفات مستقل درباره مهدويت، با اشاره به برخي از ابواب و فصولی که در تأليفات ديگر در اين زمينه آمده است؛ و در گام دوم، شناخت مهم‌ترين روشی که اين حرکت در بررسي‌های خود درباره مهدويت بر آن تکيه کرده است.