چکیده
نیایش و دعا زیباترین شکل ارتباط با خالق هستی به شمار می‌رود. در فرهنگ شیعه دعاهای بسیاری با مفاهیمی گوناگون وارد شده است. دعای سلامتی امام زمان (اللّهم کن لولیک) از رایج‌ترین دعاهاست و به ولایت و امامت امام زمان مربوط می‌شود. محتوای این دعا اراده الهی در عنایت به ولیّ خود و تحقق حکومت جهانی او را یاد آور می‌شود و همه نسل‌ها را برای سهیم شدن در این سنت الهی و زمینه‌سازی برای ظهور دعوت می‌کند.
نوشتار حاضر همگام با بررسی تک‌تک عبارات این دعا، به برداشت‌های تربیتی در حوزه شناختی، گرایشی و رفتاری پرداخته است. تربیت اعتقادی یعنی شناخت خداوند متعال و مقام ولایی امام عصر به عنوان حجت الهی و انسان کامل، نخستین آموزه‌های این دعا به شمار می‌روند. تربیت روح سپاس و ستایش از ولی‌نعمت و ایجاد محبت و دوستی، بُعد عاطفی منتظر را پرورش می‌دهند. رشد معرفتی و محبتی، وظیفه منتظر را در تربیت خود و دیگران مشخص می‌کند و او را برای حمایت کردن، فدا شدن و یاری امام زمان و زمینه‌سازی جامعه برای ظهور ایشان آماده می‌سازد و از این راه، به تربیت اجتماعی و سیاسی می‌پردازد. بر این اساس، فلسفه تربیت مهدوی از نظر مبانی الهیاتی، با پذیرش امامت و ولایت امام عصر و تشخیص و عمل به وظیفه همراه است. بنابراین در راستای تربیت انسان‌های منتظر و زمینه‌ساز برای ظهور، تربیت باید الهی و ولایی، و
بر پایۀ دلیل و حجت و نیز شناخت‌محور و محبت‌محور همگام با مسئولیت‌پذیری باشد.
مقدمه
دعا افزون بر ایجاد ارتباط، مناجات و خضوع محض در برابر خداوند، به منزلۀ یک‌دانشگاه تربیتی بزرگ و عمومی، نقشی ارزشمند در نشر پیام‌های سازنده و عمیق، آموختن و بصیرت و تعلیم و تزکیه انسان‌ها دارد. از این‌رو، به دعا باید به عنوان مکتبی تربیتی نگاه شود که مقصد و غایتی بلند دارد و یکی از بزرگ‌ترین سیاست‌های تربیتی دین مقدس اسلام به شمار می‌آید.
در منابع اسلامی و شیعی دعاهای بسیاری درباره امام زمان با مضامین و شرایط خاص وارد شده و در این بین، دعای سلامتی امام زمان (اللّهم كن لولیّك) شهرت و عمومیت بیشتری دارد. بیشتر افراد جامعۀ شیعی از کودکی این دعا را حفظ هستند و در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون آن را قرائت می‌کنند. فهم محتوا و برداشت‌های تربیتی این دعا _ به‌ویژه در راستای زمینه‌سازی برای ظهور _ موضوعاتی هستند که نوشتار حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی و با استفاده از منابع دینی به بررسی آن می‌پردازد.
تعریف دعا
دعا به معنای خواندن، درخواست انجام کار و حاجت خواستن است
(حسینی واسطی1414: ج19، 405-409). همچنین در اصطلاح، ارتباطی آگاهانه و خاضعانه با خداوند است که با نوعی از تمجید، سپاس یا درخواست همراه است (موسوی‌نسب، 1391: 5 - 26). حقیقت دعا، ارتباط با منشأ هستی و پیوند انسان با خدای یکتاست که موجب پرواز روح به سوی ملکوت و فضای معطر معنوی و عرفانی می‌شود. از این‌رو پیامبر گرامی اسلام دعا را مغز عبادت دانسته و می‌فرمایند: «الدُّعاءُ مُخُّ العِبَادَةِ» (حر عاملی، 1372: ج7، 27).
دعای سلامتی امام زمان
دعا برای آخرین حجت الهی به‌ویژه برای سلامتی ایشان، به سیره و سنت پیشوایان دینی برمی‌گردد که در همه حال و در بهترین حالات _ یعنی به هنگام نماز و راز و نیاز _ برای ایشان دعا می‌کردند (فؤادیان، 1387: 23). امام جواد در قنوت نماز‌ش این‌گونه می‌فرمود:
خدایا، آن‌ها را که ایمان آورده‌اند، بر دشمنان خودت و دشمنان اولیای خودت، پیروز کن؛ به گونه‌ای که بر آن‌ها غلبه یابند و به حق دعوت کنند و تابع امام منتظر و برپادارندۀ قسط و عدل باشند. (طالعی، 1419: 95 و 120)
سید بن طاووس پس از بیان ثواب دعا برای برادران دینی می‌نویسد:
در جایی که دعا كردن برای برادران دینی این‌قدر ارزش و ثواب داشته باشد، پس دعا كردن برای سلطانی که سبب خلقت ماست و اعتقاد داریم اگر او نبود، خداوند نیز وجود ما را نمی‌آفرید، بسیار بالاتر و به مراتب باارزش‌تر است. (مجتهدی سیستانی، 1421: 47-48)
از این‌رو، دعا برای آن حضرت باید پیش از دعا برای خویشتن، خانواده و برادران صورت گیرد.
باید توجه داشت که دعا به ساحت مقدس امام زمان، هدیۀ شخص فقیر به فرد کریم و بزرگوار است که برکات و فواید آن برای خود فرد خواهد بود (موسوی اصفهانی، 1372: ج1، 348). خود آن حضرت نیز به این معنا اشاره کرده و می‌فرماید:
أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِیلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ؛ (صدوق، 1395: 441 - 463)
برای تعجیل فرج و ظهور من بسیار دعا كنید؛ زیرا آن، گشایش و فرج شماست.
دعای «اللّهم کن لولیك» به چند طریق و با تفاوتی اندک در محتوا روایت شده است. شیخ کلینی (م329ق) در کتاب کافی قرائت این دعا را به طور خاص، درباره شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان نقل کرده و گفته است كه در تمام ماه مبارک رمضان و همچنین در همۀ لحظات عمر، خواندن این دعا خوب است. شیخ طوسی از فقیهان قرن پنجم(م460ق) در كتاب مصباح المتهجّد (ص439)، سیّد بن طاووس (م664ق) در الإقبال بالأعمال الحسنة (ص99)، ابن‌مشهدی (م610ق) در المزار الکبیر (ص611-612)، ابراهیم بن علی عاملی کفعمی (م905ق) در المصباح (ص779) این دعا را از محمد بن عیسی و او با سند خود از امامان معصوم (در برخی از اسناد صالحین یا صادقین) نقل کرده‌اند. به گواهی حدیث‌شناسان و علمای علم رجال، رواتی که در سند این دعا واقع شده‌اند، افراد ثقه هستند و از غیرمعصوم روایت نمی‌كنند.
برداشت‌های تربیتی
دعاهای وارد شده از معصومین تنها جنبه مناجات و تضرع ندارند، بلکه در متن دعا آموزه‌هایی وجود دارد که تربیت در حوزههای شناختی، گرایشی و رفتاری را جهت می‌دهند. دعای سلامتی امام زمان نیز به اجمال، فلسفه و عمل تربیت مهدوی را صریحاً و تلویحاً ارائه کرده است. در ادامه ضمن توجه به تک‌واژه‌ها و فرازهای این دعا به بخشی از برداشت‌های تربیتی اشاره می‌شود.
1. تربیت شناختی
از جمله مهم‌ترین ابعاد تربیت _ که تأثیری مهم در سایر ساحت‌های تربیتی دارد _ تربیت شناختی است. محتوای دعای سلامتی بر پایه شناخت از خداوند و حجت‌های الهی است. از این‌رو تربیت حاصل از این اندیشه نیز خدامحور و ولایت‌محور است.
الف) شناخت خداوند
دعاهایی که از ائمه رسیده‌اند، معمولاً با کلمۀ «الله» یا «اللّهم» آغاز و در متن تکرار شده است؛ چنان‌که دعای سلامتی امام زمان نیز با «اللّهم» آغاز شده است. این واژه در اصل «یا الله» بوده است و در ابتدای دعا، به این دلیل ذکر شده است که باید در هر کاری از خداوند متعال مدد بگیریم. «الله» اسم خاص خداوند است و همه صفات کمالی او را در بر می‌گیرد. این واژه دعا کننده را به ارتباط و پیش از آن به شناخت خداوند، توحید و مراحل آن و همچنین به فقر و نیاز هستی و بنده بودن همگان حتی انسان کامل نسبت به خداوند متعال و مدبر هستی متوجه می‌سازد؛ اعتقاد به این‌که آفریننده و مالک هستی خداوند است، تنها اوست که ربّ العالمین است، عملاً در عالم خلقت تصرف و آن را اداره می‌کند و هیچ موجودی بدون اذن و مشیت او در ادارۀ جهان دخالت ندارد.
خواننده باور دارد که محتوای این دعا حقیقتی است که اراده خداوند متعال و سنت الهی بر تحقق آن تعلق گرفته است. او باور دارد که خداوند حمایت و و سرپرستی امام را بر عهده دارد، او را حفظ می‌کند و یاری می‌نماید و وعده الهی تخلف‌ناپذیر است؛ اما برای آن‌که خود را در این واقعه میمون و مبارک شریک و سهیم نماید در این دعا از خداوند می‌خواهد كه با اراده و ربوبیت تکوینی و تشریعی خود و بر اساس سنن حاکم بر هستی، عنایات خاص خود را شامل امام زمان ساخته و زمین را برای حكومت و سكونت او همراه با اطاعت مردم به مدت‌های طولانی، رام و فرمان‌بردار سازد تا انسان‌های زیادی در سایه این حکومت، به سرانجام نیک نایل شوند. همۀ این‌ها از واژه «کن» که فعل امر از باب «كان یكون» است، به دست می‌آید.
ب) جایگاه حجت و ولیّ الهی
«لام» در «لِوَلیّك»، لام اختصاص است، و حرف «ک» در این كلمه، به خداوند متعال اشاره دارد. بنابراین منظور «وَلِیُّ الله» انسان کامل، خلیفه و جانشین خداوند در روی زمین است. واژه «حجت» در لغت به معنای دلیل، برهان و راهنما و چیزی که به وسیلۀ آن، پیروزی در مقابل خصم حاصل می‌شود آمده است (راغب اصفهانی، 1384: 115). بنابراین حجت الهی به آن‌چه خداوند به وسیلۀ آن، انسان‌ها را به خود دعوت كرده تا هدایت شوند و به صراط مستقیم راه یابند گفته می‌شود که شامل آیات الهى كتاب‌هاى آسمانى، رسولان، پیامبران الهى و اوصیا و جانشینان آن‌ها می‌شود. در قرآن کریم این واژه به معنای اتمام حجت بر مردم و سد كردن بهانه‌جویی به کار برده شده است (نساء: 165). پیامبران و اوصیای آن‌ها از این جهت «حجت» نامیده شده‌اند که خداوند به وجود آنان، بر بندگان خود احتجاج کرده و آنان را دلیل بر وجود خود قرار داده است (سلیمیان، 1389: 129).
با توجه به روایات، هرگز زمین خالی از حجت نیست؛ چنان‌که امام باقر در روایتی می‌فرماید:
به خدا سوگند از روزی كه آدم قبض روح شد، خداوند هیچ سرزمینی را از پیشوایی كه مردم به وسیله او به سوی خداوند هدایت می‌شوند، خالی نگذاشته است. این پیشوا همان حجت خدا بر بندگان است. (کلینی، 1376: ج2، 52)
این معنا از مفاد دعای ندبه نیز به دست می‌آید. از این فراز «الحجة» می‌توان استفاده کرد که پیروی و رهروی برخاسته از تعصب کور و بدون دلیل و حجت، از نظر عقل و نقل امری ناپسند است. از این‌رو به عنوان یک اصل، تربیت زمینه‌ساز باید بر اساس دلیل و حجت و پیروی از راهبرانی راه یافته صورت پذیرد، وگرنه زندگی جز مرگ در جاهلیت و انحراف از مسیر حق نیست.
ج) شناخت مقام و جایگاه امام
خداوند بر اساس ربوبیت خود، موجودات مختار مانند انسان را افزون بر هدایت تکوینی، به صورت تشریعی در مسیر رسیدن به هدف خلقت هدایت می‌کند. به طور کلی پیامبران و امامان معصوم _ که از سوی خداوند منصوب شده‌اند _ علم خدادادی دارند و از خطا و گناه معصومند و به موجب ولایت الهی‌شان بر همه مسلمانان، اطاعت آنان همچون اطاعت خدا و رسول او بر همگان واجب و برترین الگوی قابل پیروی برای انسان‌ها هستند. ائمه تحت فشار حاکمان ستمگر در حد ممکن عموماً به تبیین و ترویج دین اسلام پرداختند؛ اما ثبوت مقام ولایت و امامت برای آنان حجت را بر مردم تمام کرده است، به گونه‌ای که وظیفه مردم تلاش برای برقراری جامعه اسلامی به امامت و زعامت ائمه اطهار بوده است. در این زمان نیز مسلمانان موظفند در راه فراهم کردن زمینه‌های فردی و اجتماعی برپایی حکومت اسلامی به رهبر ی امام معصوم تمام توان خود را به کار گیرند.
انسان از راه تعالیم دعاهایی مانند «زیارت جامعه کبیره» و «ندبه» _ که درباره مقام اهل‌بیت به‌ویژه امام زمان آمده‌اند _ و تأمل در مضامین آن‌ها می‌تواند به جایگاه آنان پی ببرد، از روحانیت و باطنشان مدد جوید و ایشان را نزد خداوند واسطۀ فیض و اجابت دعای خویش قرار دهد (حکیمی، 1382: 75).
نشناختن امام زمان به معنای ارتباط نداشتن با ایشان است و عدم ارتباط با امام، یعنی قطع پیوند هدایت با خداوند و این همان مرگ جاهلیت (صدوق، 1395: 409؛ مجلسی، 1423: ج32، 331) و خروج از دین و گمراهی (شجاعی، 1386: 19 - 21) است. تأکید ادعیه فراوان بر طلب معرفت حجت حق، نشان می‌دهد که شناخت امام معصوم مهم‌ترین معیار و ملاک برای شناخت حق و باطل است و تنها راه وصول به سعادت مادی و معنوی به شمار می‌رود (موسوی، 1388: ج1، 274). در احادیث پیشوایان معصوم بر شناخت امام زمان تأکید بسیاری شده است (کلینی، 1375: ج1، 432). منظور از شناخت، تنها شناخت ظاهری و شناسنامه‌ای حسب و نسب آن حضرت نیست؛ بلکه مهم، حقیقت معرفت به امام عصر است (جوادی آملی، بی‌تا: 41، 66، 67). حداقل نصاب چنین شناختی، این است که امام زمان را جز در مسئله نبوت، هم‌سنگ پیامبر اکرم بدانیم.
امام صادق می‌فرماید:
أدنى معرفة الإمام أنّه عِدل النبيّ إلّا درجة النبوة، و وارثه، و أن طاعته طاعة الله و طاعة رسول الله و التسليم له في كلّ أمر، و الرّد إليه و الأخذ بقوله. و يعلم أنّ الإمام بعد رسول الله علي بن أبي طالب، و بعده الحسن، ثمّ الحسين، ... و الحجّة من ولد الحسن؛ (بحرانی، 1374: ج2، 582)
كمترین چيزى كه در شناختن امام لازم است، اين است كه او به‌جز در مقام نبوت هم‌سنگ پيغمبر و وارث اوست؛ و اين كه اطاعت از او اطاعت خداوند و رسول اوست، و در هر امرى تسليم او باشد و [در آن‌چه نداند] به او واگذارد و به اوامر او عمل کند، و بداند كه امام پس از رسول خدا على بن ابى طالب است و پس از او حسن، سپس حسين ... و حجت از فرزندان حسن است.
بر اساس حدیث امام صادق، پایین‌ترین درجۀ شناخت امام زمان این است که اولاً او در شئون تکوینی و تشریعی جز در بعد نبوت، هم‌شأن پیامبر است؛ ثانیاً شناخت امام عصر بدون توجه به جایگاه تکوینی امام در عالم هستی و اضطرار و ناچاری انسان به امام به دست نمی‌آید؛ زیرا تا انسان جایگاه محوری امام عصر در نظام هستی را درک نکند، خود را نیازمند و مضطر به امام نمی‌بیند؛ تا وقتی که ضرورت وجود امام را در حد اضطرار احساس ننماید، شئون تشریعی امام را درک نمی‌کند. وقتی انسان به این‌باور قلبی رسید که امام عصر پیش از آن‌که رهبری دینی _ سیاسی باشد، دارای مقام ولایی در نظام تکوین است، ایشان نه‌تنها ولیّ‌نعمت و واسطۀ فیوضات الهی و برکات زمینی و آسمانی به شمار می‌آید، بلکه مایۀ تداوم حیات و بقای عالم است؛ چنان‌که در بخشی از دعای «عدیلة الکبیر» دربارۀ وابستگی حیات جهان هستی به حیات او می‌خوانیم:
... الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ الْمَهْدِی الْمُرْجَى الَّذِی بِبَقَائِهِ بَقِیتِ الدُّنْیا وَ بِیمْنِهِ رُزِقَ الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ وَ بِهِ یمْلَأُ اللَّهُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً...؛ (مجلسی، 1423: 423)
آن امام قائمی که چشم‌ها در انتظار اوست و امیدها به آمدن او دوخته شده، کسی است که جهان هستی به برکت وجود او باقی و برقرار مانده است... .
در پرتو چنین شناختی، همواره رشتۀ ارتباط انسان با خدا و پیامبر و امام عصر پابرجا می‌ماند و پیوسته با دعا از خدا می‌خواهد که معرفت و شناخت او را نسبت به آن بزرگوار افزون کند و او را از گمراهی نجات بخشد. انسان در صورتی که عارف به امام و معتقد به او باشد و به انتظار امر او و عامل به تکلیف خود _ یعنی انتظار و اصلاح اخلاق _ بنشیند، گویی مثل سرباز همراه اوست (قپانچی، 1388: 369 - 370). دعا چنین شناخت و معرفتی را برای شخص ایجاد می‌کند. در نتیجه، یکی از آثار دعای «اللّهم کن لولیك» آشنایی هرچه بیشتر ما با امام زمان است. افزایش شناخت نسبت به امام عصر به شوق و محبت نسبت به امام می‌انجامد و زمینه را برای شناخت بیشتر و انجام وظیفه از سوی محب به وجود می‌آورد.
د) قدر دانی و سپاس
پس از شناخت امام و جایگاه او در هستی و فهم این نکته که او مهم‌ترین نعمتی است که خداوند عنایت کرده و به سبب وجود او بر همه منت گذاشته است، دعا کننده در پی شناخت وظیفه خود و عمل به آن نسبت و متناسب با جایگاه این ولی‌نعمت برمی‌آید. خوانندۀ دعا چون خود را در به‌جا آوردن حق امام ناتوان می‌بیند از خداوند می‌خواهد که صلوات خود را بر او و پدرانش نازل فرماید.
واژۀ «صلوات» در اصل به معنای مطلق توجه به خداوند است و به معنای دعا، درود و رحمت به کار برده می‌شود. هرگاه صلوات به خدا نسبت داده شود، رحمت، نعمت، کرامت و افاضۀ برکات از ناحیۀ پروردگار خواهد بود (ممدوحی کرمانشاهی، 1384: ج2، 507-508)، اما صلوات توسط مؤمنان بر پیامبر به معنای دعا و طلب رحمت بر ایشان است (طباطبایی، 1364: ج16، 338). فرستادن صلوات، درود و رحمت بر پیامبر اکرم و امام معصوم در حقیقت تشکر و سپاس‌گزاری از حق رسالت و امامت و تحمل ادای تکلیف سنگین نبوت و امامت است که از مشکل‌ترین کارها به شمار می‌آید. تقدیم صلوات بر پیامبر و اهل‌بیت او، یادواره‌ای است که همواره ذکر و یاد آن معلمان بشر را در خاطر همۀ مردم زنده نگاه می‌دارد و توجه انسان‌ها را به شخصیت والای الهی و معنوی و نظام تربیتی آنان جلب می‌کند. آن‌ها وسیلۀ پیوند خلق با خالق و هدایت‌گر مردم به سوی خداوند هستند (ممدوحی کرمانشاهی، 1384: ج4، 100 - 106). معنای صلوات بر امام به مانند صلوات بر پیامبر، این است كه: خدایا، او را در دنـیـا به وسـیـلۀ بـلنـد كردن نامش و آشكار كردن دعوت و نگهدارى و برپایی شریعت، و در آخرت به پذیرفتن شفاعت او درباره امتش و دوچندان كردن اجر و پاداشش بزرگوار كن. شناخت مقام ولیّ خدا و جایگاه او در هستی و فهم بی‌توفیقی‌های حاصل از محرومیت حضور و ظهور، از سویی به حزن از دوری منجر می‌شود و از سوی دیگر، درک فیض از امام غایب را در توجه و احساس نیاز به او می‌یابد. از این‌رو یاد او را در دل زنده می‌سازد و سبب می‌شود محب در همه لحظات و ساعات زندگی به یاد او باشد و بر او درود فرستد: «في هذه السّاعة و في کلّ ساعة».
2. تربیت عاطفی
یکی از ساحت‌های مهم تربیتی تربیت عاطفی و گرایشی است که در ایجاد انگیزه برای رفتار نقش مهمی دارد. خواندن دعای سلامتی و مداومت بر آن باید به انگیزه ایجاد محبت و تربیت گرایش‌های عاطفی به سوی امام عصر و در نتیجه تربیت انسان‌های زمینه‌ساز برای ظهور صورت پذیرد.
الف) نقش شناخت در محبت به امام
مقولۀ «محبت» در اعماق وجود انسان ریشه دارد و راه دسترسی به آن «تذکر» و «تنبّه» و مراجعه به درون خود شخص است. محبت تابع معرفت و شناخت است و با ذکر دائم و توجه به ویژگی‌ها و صفات، می‌توان به معرفت رسید (فیض کاشانی، 1361: ج8، 47). هرچه شناخت بیشتر شود، محبت شدیدتر خواهد بود. از این‌رو باید در شناخت امام عصر کوشید. درباره شناخت امام عصر روایات بسیاری آمده است که به روایتی از امام رضا در توصیف امام بسنده می‌کنیم که می‌فرماید:
الْإِمَامُ السَّحَابُ الْمَاطِرُ وَ الْغَیثُ الْهَاطِلُ وَ الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ وَ السَّمَاءُ الظَّلِیلَةُ وَ الْأَرْضُ الْبَسِیطَةُ وَ الْعَینُ الْغَزِیرَةُ وَ الْغَدِیرُ وَ الرَّوْضَةُ الْإِمَامُ الْأَنِیسُ الرَّفِیقُ وَ الْوَالِدُ الشَّفِیقُ وَ الْأَخُ الشَّقِیقُ وَ الْأُمُّ الْبَرَّةُ بِالْوَلَدِ الصَّغِیرِ وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِی الدَّاهِیةِ النَّآدِ؛ (كلینى، 1375: ج1، 200)
امام ابری است بارنده، بارانی است سیل‌آسا، آفتابی است فروزان و آسمانی است سایه‌بخش و زمینی است گسترده و چشمه جوشان است برکه و گلستان است. امام انیس جان و رفیق مؤمنان است؛ پدری است مهربان و دل‌سوز و برادر تنی است؛ همچون مادری مهربان به فرزند کوچک خود و پناه بندگان خدا در موقع ترس و پیش‌آمد‌های بد است.
واژۀ «شفیق» در لغت به معنای عَطوف، پرمحبت، مهربان، دل‌سوز، نصیحت‌گر و حریص بر نصیحت دیگران همراه با دلواپسی و نگرانی آمده است (ممدوحی کرمانشاهی، 1384: ج2، 395). امام رضا محبّت امام را به محبّت مادر نیک‌رفتار نسبت به فرزند کوچک خود تشبیه می‌کند. باید باور داشت که محبت امام عصر به ما، افزون از محبتی است که پدری دل‌سوز و مادری مهربان نسبت به فرزند خود دارند. این حقیقت، جز در وجود مقدس آن حضرت یافت نمی‌شود. بنابراین وقتی که امام زمان نسبت به ما از پدر و مادرمان دل‌سوزتر و مهربان‌تر باشد، عقل و منطق حکم می‌کند که ما نیز به آن حضرت محبت بورزیم و با دعا کردن برای سلامتی و ظهور امام و پیروی از خواسته‌های ایشان احترام و محبت خویش را نشان دهیم (كبیر مدنى، 1373: ج4، 41).
واژه «ولیّاً» دربر دارنده معانی وسیعی مانند سرپرستی، محبت، نصرت و یاری است. در این دعا از خداوند می‌خواهیم امام زمان را یاری کرده، او را محبوب خود قرار دهد و امور او را سرپرستی نماید؛ اما در حقیقت از خداوند می‌خواهیم دل‌های انسان‌ها را از محبت به امام پر سازد و از این طریق، زمینه نصرت و فدا شدن در راه او را فراهم کند. بنابراین از آثار دعای سلامت، ایجاد حس محبت است.
ب) ابراز محبت به امام زمان از طریق دعا
بدون تردید، «محبت» از بهترین راه‌های پیوند میان افراد است. منتظران واقعی، كسانی هستند كه عالی‌ترین پیوند عاطفی را با امام منتظر دارند و محبت به آن عزیز را بر همۀ محبت‌ها مقدم می‌دارند. این‌محبت چنان عمیق است كه در رفتار و كردار آنان نشان داده می‌شود. از جلوه‌های ابراز محبت به امام زمان این است كه نام و یاد آن حضرت همیشه و هرجا بر دل و دیده و زبان منتظران جاری است و برای سلامتی و تعجیل در فرجش دعا می‌کنند (حائری‌پور، 1388: ج3، 21-22). خداوند در قرآن كریم محبت پیامبر و اهل‌بیت معصوم آن حضرت را بر همگان واجب كرده و آن را به عنوان مزد رسالت پیامبر مطرح فرموده است:
قُل لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى؛ (شوری: 23)
[اى پيامبر! به مردم] بگو: من از شما بر اين [رسالت خود] هيچ مزدى جز مودّت نزديكانم را نمىخواهم.
دوستی و علاقه به اهل‌بیت به عنوان اجر رسالت، برای پیامبر و اهل‌بیت منفعتی ندارد؛ بلکه تنها مؤمنان در دنیا و آخرت از آن بهره‌مند خواهند شد:
قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ وَ هُوَ عَلىَ كُلِّ شىَْءٍ شهَِيدٌ؛
(سبأ: 47)
بگو: هراجر و پاداشی از شما خواسته‌ام برای خود شماست؛ اجر من تنها بر خداوند است و او بر همه چیز گواه است.
در حقیقت همین محبت‌ها و ارتباط‌های روحی و معنوی است که راه سیر به سوی خدا را فراهم می‌سازد، و سلوک انسان را در راستای اراده خداوند متعال شکل می‌دهد. با محبّت امام زمان است که زمینه‌های اطاعت از او فراهم می‌شود، و با همین اطاعت، راه کمال انسان به سوی خداوند هموار می‌گردد. شاید به همین سبب باشد که امام زمان می‌فرماید:
فَلْيَعْمَلْ كُلُّ امْرِئٍ مِنْكُمْ بِمَا يَقْرُبُ بِهِ مِنْ مَحَبَّتِنَا؛ (طبرسی، 1403: ج2، 498)
پس هریک از شما باید به آن‌چه او را به مقام محبّت ما نزدیک می‌کند، عمل نماید.
بنابراین، انجام هرگونه عملی که بتواند، مقدّمه‌ای برای ایجاد محبّت بیشتر نسبت به امام زمان باشد، وظیفه‌ای بر عهده شیعیان خواهد بود.
ج) داشتن ارتباط معنوی با محبوب
افزایش معرفت و شناخت انسان نسبت به مقام امام، سبب بیشتر شدن ارتباط او با آن حضرت می‌شود. مقصود از ارتباط معنوی، پیوند عمیق روحی و عاطفی با امام مهدی است. از آثار این ارتباط آراسته شدن به اخلاق و آداب مهدوی است. هدف از داشتن ارتباط معنوی با امام زمان هدایت یافتن و تربیت شدن خود انسان است. یکی از راه‌های برقراری ارتباط معنوی با امام عصر دعا برای آن حضرت است. اگر انسان در دعا اعتقاد و ایمان قلبی داشته باشد به این‌که امام زمان نزدیک اوست، او را می‌بیند و صدایش را می‌شنود، زمان و مکان نمی‌تواند میان او و امامش فاصله اندازد و همواره تحت اشراف آن حضرت قرار دارد. در این‌صورت، قطعاً مراقبت می‌کند و به اصلاح و تربیت خود می‌پردازد؛ چنان‌که آن حضرت در توقیع به شیخ مفید فرموده که همواره در جریان احوال شیعیان خود است و از یاد آنان غافل نمی‌شود:
إِنَّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِينَ لِذِكْرِكُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَزَلَ بِكُمُ اللَّأْوَاءُ؛ (همو: 497)
ما از رعایت حال شما کوتاهی نمی‌کنیم و شما را از یاد نمی‌بریم؛ زیرا در غیر این‌صورت، سختی‌ها و گرفتاری‌ها بر شما فرو می‌آید و دشمنان شما را ریشه‌کن کرده و از بین می‌برند.
3. تربیت رفتاری
عملکرد انسان تحت تأثیر بینش‌ها و به‌ویژه گرایش‌های فرد شکل می‌گیرد. هنگامی که شناخت و محبت انسان نسبت به امام افزایش یافت، عمل و رفتار او بر اساس هدف و وظیفه شکل می‌گیرد.
الف) وظیفه منتظر در عصر غیبت
وقتی در دعای سلامتی امام زمان از خداوند می‌خواهیم كه ولیّ و حافظ و ناصرِ امام عصر باشد، این پرسش مطرح می‌شود که وظیفۀ ما نسبت به آن حضرت چیست؟ آیا ما وظیفه محبت، حفاظت و یاری كردن آن حضرت را نداریم؟ چگونه به او محبت ورزیم و او را یاری كنیم؟ وقتی شناخت و محبت انسان منتظر به امام زمان کامل شد او را آماده انجام وظیفه در مسیر ظهور می‌سازد. به طور کلی وظیفۀ یک‌شیعه و یک‌عاشق دل‌سوخته پیش از هرچیز، یاد امام زمان در هر زمان و هر مکان و در همه حالات است. پاک‌سازی درون از صفات پلید و آراستن آن به وسیلۀ اخلاق پسندیده، از جمله وظایفی است که در هر زمان واجب است؛ اما پرداختن به آن، در زمان غیبت حضرت ولیّ‌‌عصر به ما کمک می‌کند تا در شمار اصحاب آن حضرت قرار گیریم. انسان منتظر، با توجه و اقبال قلبی، ارتباط میان خود و ولیّ و حجت حق را محکم می‌کند و تا جایی پیش می‌رود که نه‌تنها از او توقعی ندارد، بلکه متعهد می‌شود تمام دارایی‌ها، خانواده و آن‌چه را خداوند به او عطا کرده، در راه محبوب به مصرف رساند. البته این محبت یک‌سویه نبوده، بلکه نقشی سازنده و تربیت‌کننده به‌ویژه در کمال انسان و تقرب به خداوند متعال دارد و عنایات خاص امام را شامل محب می‌سازد.
ب) فدا شدن برای محبوب
وقتی كه به حكم صریح قرآن محبت اهل‌بیت پیامبر و به‌ویژه محبت امام زمان بر مسلمانان واجب شده و محبت آنان در دل‌های مردم به عنوان مزد رسالت پیامبر معرفی گردیده است، فداشدن برای محبوب، امری ضروری خواهد بود؛ زیرا محبت واقعی، هنگامی تحقق پیدا می‌كند كه محب جانش را برای محبوب و در راه او فدا كند و به خاطر او از جان و تن خویش بگذرد. محبت باید در عمل باشد و ابراز آن در زبان، حقیقت را به صورت كامل منعكس نمی‌كند. امام صادق می‌فرماید:
دَلِيلُ الْحُبِّ إِيْثَارُ الْمَحْبُوبِ عَلَى مَا سِوَاهُ؛ (مجلسی 1404: ج67، 22)
نشانۀ محبت، ايثار در محبوب و از غير او گذشتن است.
در این دعا به خداوند عرض می‌كنیم: خدایا، تو امام زمان را از گزند حوادث و کیدها حفظ کن و نقشه‌های دشمنان و شیاطین علیه او را نقش بر آب نما. خدایا، او را از بلاها و بیماری‌ها محافظت کن تا بتواند به خوبی ولایت خود را اعمال کند.
همچنین، در فرازی از زیارت آل یاسین از خداوند می‌خواهیم كه امام عصر را از جمیع بدیها حفظ كند:
اللَّهُمَ أَعِذْهُ مِنْ شَرِّ كُلِّ بَاغٍ وَ طَاغٍ وَ مِنْ شَرِّ جَمِیعِ خَلْقِكَ وَ احْفَظْهُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ احْرُسْهُ وَ امْنَعْهُ مِنْ أَنْ یوصَلَ إِلَیهِ بِسُوءٍ؛ (ابنطاوس، 1371: 493)
خدایا، او (حضرت مهدی) را از شر هر ظالم و طاغی و از شر همۀ آفریدگان خود، در پناهت نگهدار و او را از پیش رو و از پشت سر و راست و چپ و رخدادهای مختلف محفوظدار، و از رسیدن هر بدی و آسیبی نگهدار و حفظ فرما.
پس ما نیز وظیفه داریم که برای حفظ و نگهداری امام زمان و یاری او آماده باشیم و برای اصلاح جامعه و زمینه‌سازی ظهور آن حضرت، جان ناقابل خویش را فدای راه محبوب سازیم. پیامبر اکرم مردن در راه محبت اهل‌بیت خویش را شهادت در راه خدا معرفی کرده و می‌فرماید:
مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیداً؛ (شعیری، بی‌تا: 166؛ طبری آملی، 1383: ج2، 197)
کسی که بر محبت خاندان محمد بمیرد، شهید از دنیا رفته است.
از این‌رو جامعه شیعی باید به گونه‌ای تربیت شود که با شناخت کافی، آمادگی برای فداشدن در راه حفظ دین و حفظ قرآن و امام زمان را پیدا کند.
ج) یاری امام
کلمه «ناصراً» به معنای یاری کننده است. انسان باید بداند، تنها كسی كه می‌تواند مشكلات وی را برطرف نموده و او را یاری كند، خداوند متعال است؛ چنان‌كه قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
كَانَ حَقّاً عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ؛ (روم: 47)
یاری مؤمنان، همواره حقی است بر عهدۀ ما.
در فرازی از زیارت آل یاسین از خداوند می‌خواهیم كه امام زمان را یاری كند؛ زیرا یاری او به منزلۀ پیروزی دین حق است:
اللَّهُمَّ انْصُرْهُ وَ انْتَصِرْ بِهِ لِدِينِكَ وَ انْصُرْ بِهِ أَوْلِيَاءَكَ وَ أَوْلِيَاءَهُ وَ شِيعَتَهُ وَ أَنْصَارَهُ وَ اجْعَلْنَا مِنْهُمْ؛ (مجتهدی سیستانی، 1421: 569)
پروردگارا، او را یاری کن و به وجود او دین خودت را پیروز فرما و دوستان خود و دوستان و شیعیان و یارانش را پیروزی عطا کن و ما را هم از یاران و شیعیان او قرار ده.
همچنین در زیارت آل یاسین یكی از نامهای امام عصر «ناصر» _ به معنای یار و یاور دین و یاری‌كنندۀ حق خدا _ معرفی شده است:
السَّلامُ عَلَیكَ یا خَلِیفَةَ اللهِ وَ نَاصِرَ حَقَِّهِ؛ (مجلسی، 1404: ج53، 171)
سلام بر تو ای جانشین خدا در زمین، و ای یاری دهندۀدین و حقّ خدا.
واژۀ«ناصر» در دعای سلامتی امام زمان به این معناست كه از خداوند می‌خواهیم كه یاور و مددکار امام زمان باشد؛ زیرا او قدرت مطلق است و در تحقق برنامه‌ها، بهترین یاور مؤمنان به شمار می‌رود. وظیفه منتظر آن است که هماره فریاد «هل من ناصر» امام زمان را در گوش جان خود زمزمه کند و با انجام درست وظیفه در هر مقام و پستی که قرار دارد و با خدمت به دین و دین‌داران و حرکت در مسیر اهداف امام عصر زمینه‌های ظهور را فراهم سازد. بنابراین برنامه‌ریزی عملی در زندگی در مسیر کسب تقوا و جدیت در درستکاری و پرهیز از رفتارهای زشت، تحصیل علوم و معارف اصیل دینی، راهنمایی و هدایت بندگان خدا به‌ویژه در قالب درست امر به معروف و نهی از منكر و دعوت از دیگران برای بهره‌مند شدن از برکات امام زمان، تجلیل از آن حضرت در جامعه و رابطۀ سازنده و مددگرانه نسبت به شیعیان و مستضعفان، تقیه کردن، دعا در تعجیل فرج و تمنا و آرزوی یاری حضرت مهدی و انتظار ظهور و فرج آن حضرت، نمونه رفتارهایی هستند که نشان از دوستی و یاری امام عصر دارد.
د) خود را در محضر امام دیدن
«عیناً»؛ لغت‌شناسان برای واژۀ «عین» معانی بسیاری همچون چشمه و آب جاری، چشم و عضوی که با آن اشیا را می‌بیند، نور خورشید، ذات و خود یک شیء، طلا، نقد در مقابل نسیه، اشراف مردم، جاسوس و... ذكر كرده‌اند (طریحی، 1403: ج6، 286). از دیگر معانی واژۀ «عین» در لغت، مراقبت و نگهبانی از یک‌چیز است؛ برای مثال، وقتی گفته می‌شود كه «فلانٌ بعینی» مراد این است که او را حفظ و مراقبت می‌کند (راغب اصفهانی، 1384: 357). کلمۀ عین، به معنای چشم، اصلی‌ترین عضو شناخت است؛ زیرا آدمی با چشم خود، کران تا کران جهان را می‌بیند و محیط خود را درک می‌کند. ما از خدا می‌خواهیم كه خودش برای امام زمان «عین» باشد و امام از طریق او جهان و حرکت خود را ببیند؛ زیرا دید خدایی خطا ندارد و بدون نقص و انحراف است.
در روایات و دعاها بر همۀ امامان معصوم _ به‌خصوص بر امام مهدی _ «عین الله» اطلاق شده است؛ چنان‌كه امام باقرمی‌فرماید:
نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ عَيْنُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ؛ (کلینی، 1375: ج1، 145)
ما حجت خدا، باب الهی، زبان خدا، وجه الهی و چشم خدا در بین آفریدگان اوییم.
همچنین در زیارت روز جمعه می‌خوانیم:
السّلامُ عَلَیكَ یا عَیْنَ اللهِ فِي خَلقِهِ. (سعیدی، 1387: 107)
امام مهدی چشم خدا در بین مخلوقات و چشمه حیات و زندگی موجودات است. انسان منتظر با اعتقاد به این امر که در محضر امام است و ایشان ناظر بر اعمال و کردار اوست، بر رفتار خود مراقبت می‌کند و از این طریق به خودسازی می‌پردازد.
هـ ) آثار اخلاقی
در تعالیم اسلامی بر تربیت نفس تأکیده شده است. مشکل نفس، توجه به خود، و علاج اصلی و درمان بنیادین این مشکل، تغییر توجه به مبدأ هستی و کمال مطلق است. دعا برای سلامتی مهدی موعود و مصلحی که در همین کره خاکی زندگی می‌کند و در انتظار زمانی است که شرایط ظهورش فرا رسد نیز در رشد و تعالی روانی و اصلاح رفتار ما بسیار مؤثر است. باید توجه داشت که رعایت تقوا _ به عنوان مهم‌ترین وظیفه در عصر غیبت _ و آمادگی برای فدا کردن مال و جان و هستی در راه خدا و سعادت و کمال و عدالت خواستن برای همه اهل زمین، روح خودخواهی و برتری‌طلبی و در یک کلام، دوری از هوای نفس را در انسان پرورش می‌دهد و بدین ترتیب مهم‌ترین عامل تربیت اخلاقی شکل می‌گیرد.
و) دعوت به سوی امام
عبارت «قائداً و دلیلاً » در این دعا به این معناست كه از خداوند تقاضا می‌كنیم برای امام زمان دلیل و راهنما باشد تا زمینه‌های ظهور او فراهم شود و با قیام زیبای او عدالت را در جهان حاکم گرداند. در دعای روز جمعه دربارۀ او چنین می‌خوانیم:
اللّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی وَلِیَّكَ... الدَّلِیلِ عَلَیكَ؛ (همو: 59)
خدایا، بر ولیّ خودت _ كه خلق را به راه تو دلالت و راهنمایی می‌كند _ درود فرست.
در زیارت آل یاسین _ كه زیارت مخصوص امام زمان است _ به آن حضرت، دلیل، نشانه و راهنما به سوی مقاصد الهی اطلاق شده است:
السَّلامُ عَلَیكَ یا حُجّةَ اللهِ وَ دَلِیلَ إِرادَتِهِ. (طبرسی، 1403: ج2، 493)
اکنون این پرسش مطرح است که وظیفه تربیتی منتظران چیست؟ منتظران امام زمان پس از شناخت و پذیرش امام چگونه می‌توانند راهنما و هدایت‌گر مردم باشند؟ به نظر می‌رسد انجام فعالیت‌های تبلیغی و دعوت علمی و عملی مردم و آشنا کردن جوامع بشری و جهانی نسبت به شخص امام زمان و اهداف قیام حضرت در ایجاد حکومتی الهی، وظیفه‌ای است که شیعیان باید خود را بر اساس آن تربیت و آماده نمایند. با رشد اطلاعات و دانش خود و شناخت شبهات موجود، بصیرت خود را افزایش داده و از قشری‌نگری و ساده‌‌پنداری دوری گزینند و با چشمی باز، نور چشم امام شوند.
4. تربیت سیاسی و اجتماعی
عبارت «حتّی تسکنه ارضك طوعاً» در دعای سلامتی امام زمان، تقریباً لبّ و مغز دعا را تشكیل می‌دهد. در ترجمۀ این عبارت احتمالات متعدی وجود دارد؛ اما با توجه به بیان عیاشی از امام صادق در تفسیر آیه وَ لَهُ أسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاواتِ وَالأَرضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً (همه آن‌ها که در آسمانها و زمین هستند، تسلیم او خواهند شد؛ چه با میل چه با اکراه _ آل عمران: 83) فرمود:
زمانی که حضرت مهدی قیام کند، سرزمینی باقی نمیماند، مگر این‌که در آن، ندای شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر بلند است. (عیاشی، 1380: ج1، 183)
می‌توان گفت در این فراز، از خداوند می‌خواهیم كه زمین و اهل آن را مطاع و فرمان‌بردار امام عصر قرار دهد و حكومت او را برای ابد بر زمین مستقر و پابرجا بدارد.
«و تمتّعه فیها طویلاً »؛ این عبارت، بیان‌گر آرزوی طول بقا برای حکومت آن موعود جهانی است. دعا كننده در این فراز از خداوند می‌خواهد كه امام مهدی را به صورت طولانی در روی زمین متمکّن و قدرتمند سازد. در طریق سیّد بن طاووس در اقبال الأعمال عبارت «طُولاً و عَرضاً» آمده است که به جهانی بودن حکومت آن حضرت در طول و عرض کره زمین اشاره دارد. به نظر برخی جملۀ «تمتّعه فیها طویلاً » بر طول عمر امام مهدی و بهرهمندی در زمین به مدت طولانی دلالت دارد و مدت حکومت او در زمین طولانی‌تر از زمانی که در غیبت سپری شده خواهدبود (حلی، 1421: 460-461).
برخی از دعاها، از جمله دعای سلامت، عامل تلقین اعتقاد به نبوت، امامت و لزوم رهبری معصومان و انسان‌های عادل در جامعه‌اند. این نوع دعاهای مأثوره مولّد امید و آرزوی صلح و صفا در جوامع بشری، مژدۀ پیاده شدن قوانین حیات‌آفرین و سعادت‌بخش اسلام در میان همۀ ملت‌ها و تشکیل مدینۀ فاضله در جهان هستند (مشکینی اردبیلی، 1387: ج1، 138). یکی از آثار تربیتی دعای «اللّهم کن لولیّك»، تربیت سیاسی و اجتماعی است؛ زیرا در خود ایندعا، واژه‌ها و جملاتی به کار رفته که بر امور سیاسی و اجتماعی دلالت می‌کنند؛ برای مثال، واژۀ «ولیّ» و دو جملۀ «حتّی تسکنه ارضك طوعاً و تمتّعه فیها طویلاً » بیان‌گر پیام‌های سیاسی و اجتماعی هستند.
یکی از معانی واژۀ «ولیّ» ولایت، رهبری، تصرف و سرپرستی امور جامعه است. با خواندن جمله‌های مذکور، از پیشگاه خداوند برقراری حکومت ولایی و الهی امام عصر را در
زمین خواسته‌ایم و اعتقاد به ولایت سیاسی امام زمان بر جامعه، مستلزم این است که
برای پذیرش استقرار حکومت او، جامعه‌ای ولایی را تربیت و آماده کنیم. جامعه ولایی، جامعه‌ای است که سرپرستی و رهبری خداوند و دین را پذیرفته و با رفتن زیر چتر ولایت درصدد مصونیت‌بخشی خود از انحرافات و حوادث است. چنین جامعه‌ای در همۀ امور به دنبال اطاعت از فرمان‌های امام خویش است و او را حتی در زمان غیبت، حاکم بر جان، مال و ناموس خود می‌داند. از این‌رو هرگونه رابطۀ سیاسی که با خواسته‌های امام عصر منافات داشته باشد، از نظر افراد این جامعه مردود است. در چنین جامعه‌ای سکوت در برابر ظالمان یا همکاری با آن‌ها پذیرفتنی نیست و حتی اگر در آن، طاغوت‌ها به ظاهر حاکم باشند، ولی ولایت آن‌ها پذیرفته نمی‌شود (مشکینی اردبیل: ج1، 138).
اصلاح خود و دیگران
از جمله آثار و پیام‌های دعای سلامت امام عصر اصلاح فرد و جامعه است؛ زیرا منتظر واقعی كسی است كه زمینۀ ظهور آن حضرت را فراهم می‌كند و این‌امر هنگامی محقق می‌شود كه او به اصلاح خود و دیگران بپردازد؛ اما كسی كه باور دارد در زمان غیبت ولیّ خدا هیچ تلاشی برای اصلاح امور ثمربخش نیست، هرگز برای مبارزه با طاغوتیان و مقاومت در برابر دشواری‌ها، انگیزه‌ای نخواهد داشت؛ ولی كسانی که می‌دانند دیر یا زود صالحان حاکمان زمین خواهند بود و حق به صاحبانش بازمی‌گردد و با محو ستم و بیداد، امر جامعه اصلاح و سامان می‌یابد، برای رسیدن به مقصود، خویشتن را اصلاح خواهند کرد و در اصلاح جامعه نیز می‌کوشند تا زمینه ایجاد و تشکیل آن دولت کریمه را فراهم آورند. بر همین اساس، آن‌که منتظر راستین مصلح جهانی است، هم صالح است و هم مصلح (جوادی آملی، بی‌تا: 183-184). جامعۀ ظهور باید مستعد پذیرش گردد (حتّی تسکنه ارضك طوعاً) تا فرمان‌بردار احکام الهی شود و اعمال خود را متناسب با اراده و وعدۀ الهی شکل دهد و برنامه‌ریزی کند. این‌طوع و رغبت و استعداد، باید مستحکم و بنیادی باشد تا حکومت عدل مهدوی پایدار بماند و تداوم یابد (و تمتّعه فیها طویلا). منتظران در دعای خود، آمادگی اجتماعی را مبنایی برای شکل‌گیری مشیت الهی در ظهور حضرت می‌دانند. این‌اشتیاق برای رسیدن به جامعه‌ای صالح، متخلق، عادل، عالم، آزاد، ظلم‌ستیز و مهرورز تدارک دیده شده است (فیروز آبادی، 1388: ج2، 64 - 67). بنابراین، یكی از راه‌های زمینه‌ساز ظهور امام زمان همان دعا برای سلامتی و ظهور ایشان است.
جملۀ «و تمتّعه فیها طویلا» به دوران حكومت حضرت ولیّ عصر بعد از ظهور اشاره دارد و رسیدن به حكومتی آرمانی _ که مورد پذیرش همه انسان‌ها باشد _ آرزوی هر انسان مؤمن و متعهد است. هر فرد منتظر هیچ‌گاه در رفتار سیاسی و اجتماعی خویش روحیه شکست و نا امیدی به خود راه نمی‌دهد و به خود، جامعه، جهان و سیاست، نگرشی مثبت و سازنده دارد. انتظار به انسان امید می‌بخشد و آینده را برایش روشن و زیبا ترسیم می‌کند و او را از عزلت‌نشینی و افسردگی بیرون می‌آورد. انتظار فرج، روح امید و نشاط را در جامعه می‌دمد و انسان را به تلاش و حضور سازنده و فعال در عرصه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی وامی‌دارد (موسوی، 1388: ج1، 276-277).
انتظار یک مصلح جهانی به معنای آماده‌باش کامل فکری، اخلاقی، مادی و معنوی برای اصلاح همۀ جهان است. منتظران واقعی افزون بر این‌که در اصلاح خویش می‌کوشند، وظیفۀ خود می‌دانند دیگران را نیز اصلاح کنند (طاهری، 1386: 212-213). منتظرِ مصلح جهانی، خود باید صالح و مصلح باشد. در اسلام بر لزوم مبارزه با هرگونه فساد اخلاقی، سیاسی و اجتماعی تأکید فراوانی شده است. امر به معروف و نهی از منکر از منظر اسلام، وظیفۀ همگانی است. نتیجه مستقیم انجام این‌فریضه، اصلاح است و مجری آن، مصلح نامیده می‌شود. رضایت و خشنودی امام عصر نیز در این است که «معروف» در جامعه عملی گردد و منکرات ترک شوند. انسان منتظر نباید درباره امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و محیط پیرامونش بی‌اعتنا باشد. افراد جامعه منتظر قطعاً خشنودی امام زمان را می‌خواهند و به او اقتدا می‌کنند و برای اقامه احکام خدایی، تنبلی و بی‌تفاوتی را از خویشتن دور می‌سازند (دانش، 1386: ج4، 136-137). انتظار ظهور حضرت مهدی شور و نشاط، شوق یاری و همراهی، تحرک و پویایی، ظلم‌ستیزی و حرکت به سوی کمال و سعادت انسانی و ایجاد امنیت فردی و اجتماعی را در پی دارد؛ چرا که ابعاد مختلف انتظار آن حضرت، منتظران را در ابعاد گوناگون هدایت می‌کند.
انسان منتظر از نظر اجتماعی مراقب حال دیگران بوده و افزون بر اصلاح خود، در
اصلاح دیگران نیز کوشاست (گودرزی، 1387: 315-316). تربیت و سامان‌دهی اجتماعی و سیاسی، دو رکن بنیادین آموزه‌های اسلامی به شمار می‌آیند. این‌دو اصل، خلاصه و عصاره معارف ناب قرآنی و روایی هستند. پیامبر اسلام و امامان معصوم همگی در تلاش بوده‌اند که این‌دو مهم را در روح و روان انسان‌ها و در جامعۀ انسانی سریان دهند و روان‌ها را با آن بیارایند و با آن‌ها زنگار بی‌تربیتی، ناهنجاری و آشفتگی را از ساحت جامعه بزدایند. جان‌مایه و روح این‌دو اصل را می‌توان در قالب دو واژۀ «اصلاح» و «صلاح» نشان داد. این‌دو واژه در فرهنگ دینی، دربر دارندۀ پیام خودسازی و جامعه‌پذیری‌اند. بنابراین، از کسی که می‌کوشد زمینه پیرایش، پرورش، فلاح، صلاح خود و اصلاح و آرایش جامعه را فراهم سازد، به عنوان صالحِ مصلح یاد می‌شود. در برابر، آن‌که خود و جامعه را به سمت و سوی فساد و فرومایگی می‌کشاند و آلودگی روحی و اجتماعی را گسترش می‌دهد، فاسد مفسد است (ده‌شیخی، 1389: 76).
نتیجه
در بین دعاهایی كه درباره امام زمان وارد شده است، دعای «اللّهم كن لولیّك» جایگاه ویژه‌ای دارد. ایندعا در بسیاری از كتاب‌های روایی، ادعیه و زیارات از جمله كافی و مصباح المتهجد آمده است. هرچند عبارات این دعا از سی كلمه تجاوز نمی‌کند، اما از محتوای ارزشمندی برخوردار است. دعای سلامتی از این حقیقت پرده برمی‌دارد که سنت الهی در جریان زندگی بشر به تحقق حاکمیت الهی توسط ولیّ، حجت و خلیفه الهی می‌انجامد و انسان‌ها به‌ویژه منتظران با توجه به میزان شناخت و معرفت، محبت و رفتارشان در تحقق این وعده الهی سهیمند.
در این پژوهش با اعتقاد به این نکته که دعا افزون بر ایجاد ارتباط آگاهانه بین بنده و خداوند متعال، در تربیت شناختی، معنوی، عاطفی و رفتاری دعاکننده اثرگذار است، به بررسی و برداشت بخشی از آثار این دعا در حوزههای مختلف تربیتی پرداخته شد و از بررسی‌های انجام شده نتیجه می‌گیریم: مفاد این دعای شریف، ما را به اموری و اصولی رهنمون می‌شود که در تحقق تربیت زمینه‌ساز باید مورد توجه قرار گیرند. بنابراین تربیت زمینه‌ساز باید الهی و ولایی‌محور، مبتنی بر دلیل و حجت، شناخت‌محور و محبت‌محور، بر اساس مسئولیت‌پذیری و انجام وظیفه باشد.
منابع
ابنطاوس، علی بن موسی، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، بی‌جا، مؤسسة الآفاق، چاپ اول، 1371ش.
_فلاح السائل، ترجمه: محمد روحی (با نام ادب حضور)، قم، دفتر انتشارات انصاری، چاپ سوم، 1385ش.
ابن‌مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الكبیر، تصحیح: جواد قیومى اصفهانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ اول، 1419ق.
أمّ‌مهدی، السیدة، المنتظر و المنتظرون، تقدیم: العلامة آیة الله جعفر سبحانی، بی‌جا، چاپ اول، 1423ق.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثة، چاپ اول، 1374ش.
جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، تحقیق و تنظیم: سید محمد‌حسن مخبر، ویرایش: سعید بند‌علی، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ چهارم، بی‌تا.
حائری‌پور، محمدمهدی، «شاخصه‌های جامعه منتظر ظهور»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1372ش.
حسینی واسطی زبیدی حنفی، محب‌الدین ابیفیض السید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق.
حکیمی، محمدرضا، مقدمه‌ای بر شناخت دعا، قم، انتشارات دلیل ما، 1382ش.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، تصحیح: مشتاق مظفر، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1421ق.
دانش، اسماعیل، «نقش آموزه انتظار در پایداری جنبش‌های اسلامی»، مجموعه مقالات سومین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، چاپ اول، 1386ش.
درتاج، فتانه، «جامعه منتظر ظهور منجی»، مجموعه مقالات چهارمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت(با رویکرد حقوقی و سیاسی)، قم، مؤسسه آینده روشن، چاپ اول، 1388ش.
ده‌شیخی، بتول، مهدویّت و جهانی شدن، تهران، پژوشکده باقر العلوم، چاپ اول، 1389ش.
راغب اصفهانی، محمد بن حسین، المفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، قم، منشورات ذوی القربی، چاپ پنجم، 1384ش.
سعیدی، احمد، اوصاف المهدی، قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، چاپ دوم، 1387ش.
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت(1)؛ حضرت مهدی از ولادت تا امامت، قم، مرکز تخصصی مهدویت _ تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، چاپ ششم، 1389ش.
شجاعی، محمد، آشتی با امام زمان، قم، نشر محیی، چاپ هفتم، 1386ش.
شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا.
صدوق، محمد بن على، كمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: على‌اكبر غفارى، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
طالعی، عبدالحسین، ربیع الانام فی ادعیة خیر الانام، تهران، شرکت نشر میقات، چاپ اول، 1419ق.
طاهری، حبیب‌الله، سیمای آفتاب، قم، انتشارات زائر (آستانه مقدسه)، چاپ چهارم، 1386ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، قم، بنیاد علمی و فکری علّامه طباطبایی، چاپ دوم، 1364ش.
طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، تصحیح: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضى،چاپ اول، 1403ق.
طبری آملی، عمادالدین أبی‌جعفر محمد بن ابی‌القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، 1383ش.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بیروت، موسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
طوسی، ابی‌جعفر محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418ق.
عاملى كفعمى، ابراهیم بن على، المصباح (جنة الأمان الواقیة)، قم، دارالرضی، چاپ دوم، 1405ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.
فؤادیان، محمدرضا، «بررسی ادلۀ نفی قیام‌های پیش از ظهور»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1390ش.
شرح دعای اللهم کن لولیک، قم، انتشارات سبط النبی، چاپ اول، 1387ش.
فیروزآبادی، سید حسین، «راهبردهای دولت زمینه‌ساز در توسعه پایدار طوع و رغبت مهدوی»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
فیض کاشانی، ملّا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1361ش.
قپانچی، سید صدرالدین، هدف اصلاحی نهضت امام حسین و قیام امام مهدی، ترجمه: دکتر نورعلی احمد فالحی، تهران، مؤسسه فرهنگی مهر تابان، 1388ش.
كبير مدنى، سيد علی‌خان بن احمد، رياض السالكين فی شرح صحيفة سيّد الساجدين، تصحیح: محمدحسین امینی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1373ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ترجمه و شرح: محمدباقر کمره‌ای، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، چاپ دوم، ج2 و 6، 1372ش _ چاپ سوم، ج1، 1375ش.
گروه نویسندگان، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، مؤسسه آموشی و پژوهشی امام خمینی، انتشارات مدرسه، 1390ش.
گودرزی، مجتبی، «فلسفه امنیت و آموزۀ انتظار»، گفتمان مهدویت (سخنرانی‌ها و مقاله‌های گفتمان نهم)، تهیه و تدوین: مؤسسه فرهنگی انتظار نور، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1387ش.
مجتهدی سیستانی، سیدمرتضی، المختار من الصحیفة المبارکة المهدیة، بی‌جا، دارالثقلین، چاپ اول، 1421ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد _ مفتاح الجنان، تصحیح: علاء‌الدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1423ق.
مشکینی اردبیلی، علی، «دعا از دیدگاه قرآن و روایات»، نیایش از نگاه اندیشمندان، تهران، مؤسسه فرهنگی دین‌پژوهی بشریٰ، 1387ش.
ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت (ترجمه و شرح صحیفۀ سجادیه)، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ج1 و 4، 1385ش _ ج2، 1384ش.
موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، چاپ دوم، 1372ش.
موسوی، سیدمهدی، «تربیت سیاسی در پرتو انتظار»، مجموعه مقالات چهارمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
موسوی‌نسب، سید محمدرضا، «مراحل تحول فهم و انگیزه دعا در کودکان و نوجوانان»، مجله دین و روان‌شناسی، قم، مؤسسه امام خمینی، ش14، 1391ش.
نوری طبرسی، حسین، نجم الثاقب فی احوال الإمام الغائب، تحقیق و ویرایش: صادق برزگر، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ یازدهم، ج1، 1386ش _ چاپ ششم، ج1، 1383ش.
نیایش و دعا زیباترین شکل ارتباط با خالق هستی به شمار می‌رود. در فرهنگ شیعه دعاهای بسیاری با مفاهیمی گوناگون وارد شده است. دعای سلامتی امام زمان (اللّهم کن لولیک) از رایج‌ترین دعاهاست و به ولایت و امامت امام زمان مربوط می‌شود. محتوای این دعا اراده الهی در عنایت به ولیّ خود و تحقق حکومت جهانی او را یاد آور می‌شود و همه نسل‌ها را برای سهیم شدن در این سنت الهی و زمینه‌سازی برای ظهور دعوت می‌کند.
نوشتار حاضر همگام با بررسی تک‌تک عبارات این دعا، به برداشت‌های تربیتی در حوزه شناختی، گرایشی و رفتاری پرداخته است. تربیت اعتقادی یعنی شناخت خداوند متعال و مقام ولایی امام عصر به عنوان حجت الهی و انسان کامل، نخستین آموزه‌های این دعا به شمار می‌روند. تربیت روح سپاس و ستایش از ولی‌نعمت و ایجاد محبت و دوستی، بُعد عاطفی منتظر را پرورش می‌دهند. رشد معرفتی و محبتی، وظیفه منتظر را در تربیت خود و دیگران مشخص می‌کند و او را برای حمایت کردن، فدا شدن و یاری امام زمان و زمینه‌سازی جامعه برای ظهور ایشان آماده می‌سازد و از این راه، به تربیت اجتماعی و سیاسی می‌پردازد. بر این اساس، فلسفه تربیت مهدوی از نظر مبانی الهیاتی، با پذیرش امامت و ولایت امام عصر و تشخیص و عمل به وظیفه همراه است. بنابراین در راستای تربیت انسان‌های منتظر و زمینه‌ساز برای ظهور، تربیت باید الهی و ولایی، و
بر پایۀ دلیل و حجت و نیز شناخت‌محور و محبت‌محور همگام با مسئولیت‌پذیری باشد.
مقدمه
دعا افزون بر ایجاد ارتباط، مناجات و خضوع محض در برابر خداوند، به منزلۀ یک‌دانشگاه تربیتی بزرگ و عمومی، نقشی ارزشمند در نشر پیام‌های سازنده و عمیق، آموختن و بصیرت و تعلیم و تزکیه انسان‌ها دارد. از این‌رو، به دعا باید به عنوان مکتبی تربیتی نگاه شود که مقصد و غایتی بلند دارد و یکی از بزرگ‌ترین سیاست‌های تربیتی دین مقدس اسلام به شمار می‌آید.
در منابع اسلامی و شیعی دعاهای بسیاری درباره امام زمان با مضامین و شرایط خاص وارد شده و در این بین، دعای سلامتی امام زمان (اللّهم كن لولیّك) شهرت و عمومیت بیشتری دارد. بیشتر افراد جامعۀ شیعی از کودکی این دعا را حفظ هستند و در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون آن را قرائت می‌کنند. فهم محتوا و برداشت‌های تربیتی این دعا _ به‌ویژه در راستای زمینه‌سازی برای ظهور _ موضوعاتی هستند که نوشتار حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی و با استفاده از منابع دینی به بررسی آن می‌پردازد.
تعریف دعا
دعا به معنای خواندن، درخواست انجام کار و حاجت خواستن است
(حسینی واسطی1414: ج19، 405-409). همچنین در اصطلاح، ارتباطی آگاهانه و خاضعانه با خداوند است که با نوعی از تمجید، سپاس یا درخواست همراه است (موسوی‌نسب، 1391: 5 - 26). حقیقت دعا، ارتباط با منشأ هستی و پیوند انسان با خدای یکتاست که موجب پرواز روح به سوی ملکوت و فضای معطر معنوی و عرفانی می‌شود. از این‌رو پیامبر گرامی اسلام دعا را مغز عبادت دانسته و می‌فرمایند: «الدُّعاءُ مُخُّ العِبَادَةِ» (حر عاملی، 1372: ج7، 27).
دعای سلامتی امام زمان
دعا برای آخرین حجت الهی به‌ویژه برای سلامتی ایشان، به سیره و سنت پیشوایان دینی برمی‌گردد که در همه حال و در بهترین حالات _ یعنی به هنگام نماز و راز و نیاز _ برای ایشان دعا می‌کردند (فؤادیان، 1387: 23). امام جواد در قنوت نماز‌ش این‌گونه می‌فرمود:
خدایا، آن‌ها را که ایمان آورده‌اند، بر دشمنان خودت و دشمنان اولیای خودت، پیروز کن؛ به گونه‌ای که بر آن‌ها غلبه یابند و به حق دعوت کنند و تابع امام منتظر و برپادارندۀ قسط و عدل باشند. (طالعی، 1419: 95 و 120)
سید بن طاووس پس از بیان ثواب دعا برای برادران دینی می‌نویسد:
در جایی که دعا كردن برای برادران دینی این‌قدر ارزش و ثواب داشته باشد، پس دعا كردن برای سلطانی که سبب خلقت ماست و اعتقاد داریم اگر او نبود، خداوند نیز وجود ما را نمی‌آفرید، بسیار بالاتر و به مراتب باارزش‌تر است. (مجتهدی سیستانی، 1421: 47-48)
از این‌رو، دعا برای آن حضرت باید پیش از دعا برای خویشتن، خانواده و برادران صورت گیرد.
باید توجه داشت که دعا به ساحت مقدس امام زمان، هدیۀ شخص فقیر به فرد کریم و بزرگوار است که برکات و فواید آن برای خود فرد خواهد بود (موسوی اصفهانی، 1372: ج1، 348). خود آن حضرت نیز به این معنا اشاره کرده و می‌فرماید:
أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِیلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ؛ (صدوق، 1395: 441 - 463)
برای تعجیل فرج و ظهور من بسیار دعا كنید؛ زیرا آن، گشایش و فرج شماست.
دعای «اللّهم کن لولیك» به چند طریق و با تفاوتی اندک در محتوا روایت شده است. شیخ کلینی (م329ق) در کتاب کافی قرائت این دعا را به طور خاص، درباره شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان نقل کرده و گفته است كه در تمام ماه مبارک رمضان و همچنین در همۀ لحظات عمر، خواندن این دعا خوب است. شیخ طوسی از فقیهان قرن پنجم(م460ق) در كتاب مصباح المتهجّد (ص439)، سیّد بن طاووس (م664ق) در الإقبال بالأعمال الحسنة (ص99)، ابن‌مشهدی (م610ق) در المزار الکبیر (ص611-612)، ابراهیم بن علی عاملی کفعمی (م905ق) در المصباح (ص779) این دعا را از محمد بن عیسی و او با سند خود از امامان معصوم (در برخی از اسناد صالحین یا صادقین) نقل کرده‌اند. به گواهی حدیث‌شناسان و علمای علم رجال، رواتی که در سند این دعا واقع شده‌اند، افراد ثقه هستند و از غیرمعصوم روایت نمی‌كنند.
برداشت‌های تربیتی
دعاهای وارد شده از معصومین تنها جنبه مناجات و تضرع ندارند، بلکه در متن دعا آموزه‌هایی وجود دارد که تربیت در حوزههای شناختی، گرایشی و رفتاری را جهت می‌دهند. دعای سلامتی امام زمان نیز به اجمال، فلسفه و عمل تربیت مهدوی را صریحاً و تلویحاً ارائه کرده است. در ادامه ضمن توجه به تک‌واژه‌ها و فرازهای این دعا به بخشی از برداشت‌های تربیتی اشاره می‌شود.
1. تربیت شناختی
از جمله مهم‌ترین ابعاد تربیت _ که تأثیری مهم در سایر ساحت‌های تربیتی دارد _ تربیت شناختی است. محتوای دعای سلامتی بر پایه شناخت از خداوند و حجت‌های الهی است. از این‌رو تربیت حاصل از این اندیشه نیز خدامحور و ولایت‌محور است.
الف) شناخت خداوند
دعاهایی که از ائمه رسیده‌اند، معمولاً با کلمۀ «الله» یا «اللّهم» آغاز و در متن تکرار شده است؛ چنان‌که دعای سلامتی امام زمان نیز با «اللّهم» آغاز شده است. این واژه در اصل «یا الله» بوده است و در ابتدای دعا، به این دلیل ذکر شده است که باید در هر کاری از خداوند متعال مدد بگیریم. «الله» اسم خاص خداوند است و همه صفات کمالی او را در بر می‌گیرد. این واژه دعا کننده را به ارتباط و پیش از آن به شناخت خداوند، توحید و مراحل آن و همچنین به فقر و نیاز هستی و بنده بودن همگان حتی انسان کامل نسبت به خداوند متعال و مدبر هستی متوجه می‌سازد؛ اعتقاد به این‌که آفریننده و مالک هستی خداوند است، تنها اوست که ربّ العالمین است، عملاً در عالم خلقت تصرف و آن را اداره می‌کند و هیچ موجودی بدون اذن و مشیت او در ادارۀ جهان دخالت ندارد.
خواننده باور دارد که محتوای این دعا حقیقتی است که اراده خداوند متعال و سنت الهی بر تحقق آن تعلق گرفته است. او باور دارد که خداوند حمایت و و سرپرستی امام را بر عهده دارد، او را حفظ می‌کند و یاری می‌نماید و وعده الهی تخلف‌ناپذیر است؛ اما برای آن‌که خود را در این واقعه میمون و مبارک شریک و سهیم نماید در این دعا از خداوند می‌خواهد كه با اراده و ربوبیت تکوینی و تشریعی خود و بر اساس سنن حاکم بر هستی، عنایات خاص خود را شامل امام زمان ساخته و زمین را برای حكومت و سكونت او همراه با اطاعت مردم به مدت‌های طولانی، رام و فرمان‌بردار سازد تا انسان‌های زیادی در سایه این حکومت، به سرانجام نیک نایل شوند. همۀ این‌ها از واژه «کن» که فعل امر از باب «كان یكون» است، به دست می‌آید.
ب) جایگاه حجت و ولیّ الهی
«لام» در «لِوَلیّك»، لام اختصاص است، و حرف «ک» در این كلمه، به خداوند متعال اشاره دارد. بنابراین منظور «وَلِیُّ الله» انسان کامل، خلیفه و جانشین خداوند در روی زمین است. واژه «حجت» در لغت به معنای دلیل، برهان و راهنما و چیزی که به وسیلۀ آن، پیروزی در مقابل خصم حاصل می‌شود آمده است (راغب اصفهانی، 1384: 115). بنابراین حجت الهی به آن‌چه خداوند به وسیلۀ آن، انسان‌ها را به خود دعوت كرده تا هدایت شوند و به صراط مستقیم راه یابند گفته می‌شود که شامل آیات الهى كتاب‌هاى آسمانى، رسولان، پیامبران الهى و اوصیا و جانشینان آن‌ها می‌شود. در قرآن کریم این واژه به معنای اتمام حجت بر مردم و سد كردن بهانه‌جویی به کار برده شده است (نساء: 165). پیامبران و اوصیای آن‌ها از این جهت «حجت» نامیده شده‌اند که خداوند به وجود آنان، بر بندگان خود احتجاج کرده و آنان را دلیل بر وجود خود قرار داده است (سلیمیان، 1389: 129).
با توجه به روایات، هرگز زمین خالی از حجت نیست؛ چنان‌که امام باقر در روایتی می‌فرماید:
به خدا سوگند از روزی كه آدم قبض روح شد، خداوند هیچ سرزمینی را از پیشوایی كه مردم به وسیله او به سوی خداوند هدایت می‌شوند، خالی نگذاشته است. این پیشوا همان حجت خدا بر بندگان است. (کلینی، 1376: ج2، 52)
این معنا از مفاد دعای ندبه نیز به دست می‌آید. از این فراز «الحجة» می‌توان استفاده کرد که پیروی و رهروی برخاسته از تعصب کور و بدون دلیل و حجت، از نظر عقل و نقل امری ناپسند است. از این‌رو به عنوان یک اصل، تربیت زمینه‌ساز باید بر اساس دلیل و حجت و پیروی از راهبرانی راه یافته صورت پذیرد، وگرنه زندگی جز مرگ در جاهلیت و انحراف از مسیر حق نیست.
ج) شناخت مقام و جایگاه امام
خداوند بر اساس ربوبیت خود، موجودات مختار مانند انسان را افزون بر هدایت تکوینی، به صورت تشریعی در مسیر رسیدن به هدف خلقت هدایت می‌کند. به طور کلی پیامبران و امامان معصوم _ که از سوی خداوند منصوب شده‌اند _ علم خدادادی دارند و از خطا و گناه معصومند و به موجب ولایت الهی‌شان بر همه مسلمانان، اطاعت آنان همچون اطاعت خدا و رسول او بر همگان واجب و برترین الگوی قابل پیروی برای انسان‌ها هستند. ائمه تحت فشار حاکمان ستمگر در حد ممکن عموماً به تبیین و ترویج دین اسلام پرداختند؛ اما ثبوت مقام ولایت و امامت برای آنان حجت را بر مردم تمام کرده است، به گونه‌ای که وظیفه مردم تلاش برای برقراری جامعه اسلامی به امامت و زعامت ائمه اطهار بوده است. در این زمان نیز مسلمانان موظفند در راه فراهم کردن زمینه‌های فردی و اجتماعی برپایی حکومت اسلامی به رهبر ی امام معصوم تمام توان خود را به کار گیرند.
انسان از راه تعالیم دعاهایی مانند «زیارت جامعه کبیره» و «ندبه» _ که درباره مقام اهل‌بیت به‌ویژه امام زمان آمده‌اند _ و تأمل در مضامین آن‌ها می‌تواند به جایگاه آنان پی ببرد، از روحانیت و باطنشان مدد جوید و ایشان را نزد خداوند واسطۀ فیض و اجابت دعای خویش قرار دهد (حکیمی، 1382: 75).
نشناختن امام زمان به معنای ارتباط نداشتن با ایشان است و عدم ارتباط با امام، یعنی قطع پیوند هدایت با خداوند و این همان مرگ جاهلیت (صدوق، 1395: 409؛ مجلسی، 1423: ج32، 331) و خروج از دین و گمراهی (شجاعی، 1386: 19 - 21) است. تأکید ادعیه فراوان بر طلب معرفت حجت حق، نشان می‌دهد که شناخت امام معصوم مهم‌ترین معیار و ملاک برای شناخت حق و باطل است و تنها راه وصول به سعادت مادی و معنوی به شمار می‌رود (موسوی، 1388: ج1، 274). در احادیث پیشوایان معصوم بر شناخت امام زمان تأکید بسیاری شده است (کلینی، 1375: ج1، 432). منظور از شناخت، تنها شناخت ظاهری و شناسنامه‌ای حسب و نسب آن حضرت نیست؛ بلکه مهم، حقیقت معرفت به امام عصر است (جوادی آملی، بی‌تا: 41، 66، 67). حداقل نصاب چنین شناختی، این است که امام زمان را جز در مسئله نبوت، هم‌سنگ پیامبر اکرم بدانیم.
امام صادق می‌فرماید:
أدنى معرفة الإمام أنّه عِدل النبيّ إلّا درجة النبوة، و وارثه، و أن طاعته طاعة الله و طاعة رسول الله و التسليم له في كلّ أمر، و الرّد إليه و الأخذ بقوله. و يعلم أنّ الإمام بعد رسول الله علي بن أبي طالب، و بعده الحسن، ثمّ الحسين، ... و الحجّة من ولد الحسن؛ (بحرانی، 1374: ج2، 582)
كمترین چيزى كه در شناختن امام لازم است، اين است كه او به‌جز در مقام نبوت هم‌سنگ پيغمبر و وارث اوست؛ و اين كه اطاعت از او اطاعت خداوند و رسول اوست، و در هر امرى تسليم او باشد و [در آن‌چه نداند] به او واگذارد و به اوامر او عمل کند، و بداند كه امام پس از رسول خدا على بن ابى طالب است و پس از او حسن، سپس حسين ... و حجت از فرزندان حسن است.
بر اساس حدیث امام صادق، پایین‌ترین درجۀ شناخت امام زمان این است که اولاً او در شئون تکوینی و تشریعی جز در بعد نبوت، هم‌شأن پیامبر است؛ ثانیاً شناخت امام عصر بدون توجه به جایگاه تکوینی امام در عالم هستی و اضطرار و ناچاری انسان به امام به دست نمی‌آید؛ زیرا تا انسان جایگاه محوری امام عصر در نظام هستی را درک نکند، خود را نیازمند و مضطر به امام نمی‌بیند؛ تا وقتی که ضرورت وجود امام را در حد اضطرار احساس ننماید، شئون تشریعی امام را درک نمی‌کند. وقتی انسان به این‌باور قلبی رسید که امام عصر پیش از آن‌که رهبری دینی _ سیاسی باشد، دارای مقام ولایی در نظام تکوین است، ایشان نه‌تنها ولیّ‌نعمت و واسطۀ فیوضات الهی و برکات زمینی و آسمانی به شمار می‌آید، بلکه مایۀ تداوم حیات و بقای عالم است؛ چنان‌که در بخشی از دعای «عدیلة الکبیر» دربارۀ وابستگی حیات جهان هستی به حیات او می‌خوانیم:
... الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ الْمَهْدِی الْمُرْجَى الَّذِی بِبَقَائِهِ بَقِیتِ الدُّنْیا وَ بِیمْنِهِ رُزِقَ الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ وَ بِهِ یمْلَأُ اللَّهُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً...؛ (مجلسی، 1423: 423)
آن امام قائمی که چشم‌ها در انتظار اوست و امیدها به آمدن او دوخته شده، کسی است که جهان هستی به برکت وجود او باقی و برقرار مانده است... .
در پرتو چنین شناختی، همواره رشتۀ ارتباط انسان با خدا و پیامبر و امام عصر پابرجا می‌ماند و پیوسته با دعا از خدا می‌خواهد که معرفت و شناخت او را نسبت به آن بزرگوار افزون کند و او را از گمراهی نجات بخشد. انسان در صورتی که عارف به امام و معتقد به او باشد و به انتظار امر او و عامل به تکلیف خود _ یعنی انتظار و اصلاح اخلاق _ بنشیند، گویی مثل سرباز همراه اوست (قپانچی، 1388: 369 - 370). دعا چنین شناخت و معرفتی را برای شخص ایجاد می‌کند. در نتیجه، یکی از آثار دعای «اللّهم کن لولیك» آشنایی هرچه بیشتر ما با امام زمان است. افزایش شناخت نسبت به امام عصر به شوق و محبت نسبت به امام می‌انجامد و زمینه را برای شناخت بیشتر و انجام وظیفه از سوی محب به وجود می‌آورد.
د) قدر دانی و سپاس
پس از شناخت امام و جایگاه او در هستی و فهم این نکته که او مهم‌ترین نعمتی است که خداوند عنایت کرده و به سبب وجود او بر همه منت گذاشته است، دعا کننده در پی شناخت وظیفه خود و عمل به آن نسبت و متناسب با جایگاه این ولی‌نعمت برمی‌آید. خوانندۀ دعا چون خود را در به‌جا آوردن حق امام ناتوان می‌بیند از خداوند می‌خواهد که صلوات خود را بر او و پدرانش نازل فرماید.
واژۀ «صلوات» در اصل به معنای مطلق توجه به خداوند است و به معنای دعا، درود و رحمت به کار برده می‌شود. هرگاه صلوات به خدا نسبت داده شود، رحمت، نعمت، کرامت و افاضۀ برکات از ناحیۀ پروردگار خواهد بود (ممدوحی کرمانشاهی، 1384: ج2، 507-508)، اما صلوات توسط مؤمنان بر پیامبر به معنای دعا و طلب رحمت بر ایشان است (طباطبایی، 1364: ج16، 338). فرستادن صلوات، درود و رحمت بر پیامبر اکرم و امام معصوم در حقیقت تشکر و سپاس‌گزاری از حق رسالت و امامت و تحمل ادای تکلیف سنگین نبوت و امامت است که از مشکل‌ترین کارها به شمار می‌آید. تقدیم صلوات بر پیامبر و اهل‌بیت او، یادواره‌ای است که همواره ذکر و یاد آن معلمان بشر را در خاطر همۀ مردم زنده نگاه می‌دارد و توجه انسان‌ها را به شخصیت والای الهی و معنوی و نظام تربیتی آنان جلب می‌کند. آن‌ها وسیلۀ پیوند خلق با خالق و هدایت‌گر مردم به سوی خداوند هستند (ممدوحی کرمانشاهی، 1384: ج4، 100 - 106). معنای صلوات بر امام به مانند صلوات بر پیامبر، این است كه: خدایا، او را در دنـیـا به وسـیـلۀ بـلنـد كردن نامش و آشكار كردن دعوت و نگهدارى و برپایی شریعت، و در آخرت به پذیرفتن شفاعت او درباره امتش و دوچندان كردن اجر و پاداشش بزرگوار كن. شناخت مقام ولیّ خدا و جایگاه او در هستی و فهم بی‌توفیقی‌های حاصل از محرومیت حضور و ظهور، از سویی به حزن از دوری منجر می‌شود و از سوی دیگر، درک فیض از امام غایب را در توجه و احساس نیاز به او می‌یابد. از این‌رو یاد او را در دل زنده می‌سازد و سبب می‌شود محب در همه لحظات و ساعات زندگی به یاد او باشد و بر او درود فرستد: «في هذه السّاعة و في کلّ ساعة».
2. تربیت عاطفی
یکی از ساحت‌های مهم تربیتی تربیت عاطفی و گرایشی است که در ایجاد انگیزه برای رفتار نقش مهمی دارد. خواندن دعای سلامتی و مداومت بر آن باید به انگیزه ایجاد محبت و تربیت گرایش‌های عاطفی به سوی امام عصر و در نتیجه تربیت انسان‌های زمینه‌ساز برای ظهور صورت پذیرد.
الف) نقش شناخت در محبت به امام
مقولۀ «محبت» در اعماق وجود انسان ریشه دارد و راه دسترسی به آن «تذکر» و «تنبّه» و مراجعه به درون خود شخص است. محبت تابع معرفت و شناخت است و با ذکر دائم و توجه به ویژگی‌ها و صفات، می‌توان به معرفت رسید (فیض کاشانی، 1361: ج8، 47). هرچه شناخت بیشتر شود، محبت شدیدتر خواهد بود. از این‌رو باید در شناخت امام عصر کوشید. درباره شناخت امام عصر روایات بسیاری آمده است که به روایتی از امام رضا در توصیف امام بسنده می‌کنیم که می‌فرماید:
الْإِمَامُ السَّحَابُ الْمَاطِرُ وَ الْغَیثُ الْهَاطِلُ وَ الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ وَ السَّمَاءُ الظَّلِیلَةُ وَ الْأَرْضُ الْبَسِیطَةُ وَ الْعَینُ الْغَزِیرَةُ وَ الْغَدِیرُ وَ الرَّوْضَةُ الْإِمَامُ الْأَنِیسُ الرَّفِیقُ وَ الْوَالِدُ الشَّفِیقُ وَ الْأَخُ الشَّقِیقُ وَ الْأُمُّ الْبَرَّةُ بِالْوَلَدِ الصَّغِیرِ وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِی الدَّاهِیةِ النَّآدِ؛ (كلینى، 1375: ج1، 200)
امام ابری است بارنده، بارانی است سیل‌آسا، آفتابی است فروزان و آسمانی است سایه‌بخش و زمینی است گسترده و چشمه جوشان است برکه و گلستان است. امام انیس جان و رفیق مؤمنان است؛ پدری است مهربان و دل‌سوز و برادر تنی است؛ همچون مادری مهربان به فرزند کوچک خود و پناه بندگان خدا در موقع ترس و پیش‌آمد‌های بد است.
واژۀ «شفیق» در لغت به معنای عَطوف، پرمحبت، مهربان، دل‌سوز، نصیحت‌گر و حریص بر نصیحت دیگران همراه با دلواپسی و نگرانی آمده است (ممدوحی کرمانشاهی، 1384: ج2، 395). امام رضا محبّت امام را به محبّت مادر نیک‌رفتار نسبت به فرزند کوچک خود تشبیه می‌کند. باید باور داشت که محبت امام عصر به ما، افزون از محبتی است که پدری دل‌سوز و مادری مهربان نسبت به فرزند خود دارند. این حقیقت، جز در وجود مقدس آن حضرت یافت نمی‌شود. بنابراین وقتی که امام زمان نسبت به ما از پدر و مادرمان دل‌سوزتر و مهربان‌تر باشد، عقل و منطق حکم می‌کند که ما نیز به آن حضرت محبت بورزیم و با دعا کردن برای سلامتی و ظهور امام و پیروی از خواسته‌های ایشان احترام و محبت خویش را نشان دهیم (كبیر مدنى، 1373: ج4، 41).
واژه «ولیّاً» دربر دارنده معانی وسیعی مانند سرپرستی، محبت، نصرت و یاری است. در این دعا از خداوند می‌خواهیم امام زمان را یاری کرده، او را محبوب خود قرار دهد و امور او را سرپرستی نماید؛ اما در حقیقت از خداوند می‌خواهیم دل‌های انسان‌ها را از محبت به امام پر سازد و از این طریق، زمینه نصرت و فدا شدن در راه او را فراهم کند. بنابراین از آثار دعای سلامت، ایجاد حس محبت است.
ب) ابراز محبت به امام زمان از طریق دعا
بدون تردید، «محبت» از بهترین راه‌های پیوند میان افراد است. منتظران واقعی، كسانی هستند كه عالی‌ترین پیوند عاطفی را با امام منتظر دارند و محبت به آن عزیز را بر همۀ محبت‌ها مقدم می‌دارند. این‌محبت چنان عمیق است كه در رفتار و كردار آنان نشان داده می‌شود. از جلوه‌های ابراز محبت به امام زمان این است كه نام و یاد آن حضرت همیشه و هرجا بر دل و دیده و زبان منتظران جاری است و برای سلامتی و تعجیل در فرجش دعا می‌کنند (حائری‌پور، 1388: ج3، 21-22). خداوند در قرآن كریم محبت پیامبر و اهل‌بیت معصوم آن حضرت را بر همگان واجب كرده و آن را به عنوان مزد رسالت پیامبر مطرح فرموده است:
قُل لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى؛ (شوری: 23)
[اى پيامبر! به مردم] بگو: من از شما بر اين [رسالت خود] هيچ مزدى جز مودّت نزديكانم را نمىخواهم.
دوستی و علاقه به اهل‌بیت به عنوان اجر رسالت، برای پیامبر و اهل‌بیت منفعتی ندارد؛ بلکه تنها مؤمنان در دنیا و آخرت از آن بهره‌مند خواهند شد:
قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ وَ هُوَ عَلىَ كُلِّ شىَْءٍ شهَِيدٌ؛
(سبأ: 47)
بگو: هراجر و پاداشی از شما خواسته‌ام برای خود شماست؛ اجر من تنها بر خداوند است و او بر همه چیز گواه است.
در حقیقت همین محبت‌ها و ارتباط‌های روحی و معنوی است که راه سیر به سوی خدا را فراهم می‌سازد، و سلوک انسان را در راستای اراده خداوند متعال شکل می‌دهد. با محبّت امام زمان است که زمینه‌های اطاعت از او فراهم می‌شود، و با همین اطاعت، راه کمال انسان به سوی خداوند هموار می‌گردد. شاید به همین سبب باشد که امام زمان می‌فرماید:
فَلْيَعْمَلْ كُلُّ امْرِئٍ مِنْكُمْ بِمَا يَقْرُبُ بِهِ مِنْ مَحَبَّتِنَا؛ (طبرسی، 1403: ج2، 498)
پس هریک از شما باید به آن‌چه او را به مقام محبّت ما نزدیک می‌کند، عمل نماید.
بنابراین، انجام هرگونه عملی که بتواند، مقدّمه‌ای برای ایجاد محبّت بیشتر نسبت به امام زمان باشد، وظیفه‌ای بر عهده شیعیان خواهد بود.
ج) داشتن ارتباط معنوی با محبوب
افزایش معرفت و شناخت انسان نسبت به مقام امام، سبب بیشتر شدن ارتباط او با آن حضرت می‌شود. مقصود از ارتباط معنوی، پیوند عمیق روحی و عاطفی با امام مهدی است. از آثار این ارتباط آراسته شدن به اخلاق و آداب مهدوی است. هدف از داشتن ارتباط معنوی با امام زمان هدایت یافتن و تربیت شدن خود انسان است. یکی از راه‌های برقراری ارتباط معنوی با امام عصر دعا برای آن حضرت است. اگر انسان در دعا اعتقاد و ایمان قلبی داشته باشد به این‌که امام زمان نزدیک اوست، او را می‌بیند و صدایش را می‌شنود، زمان و مکان نمی‌تواند میان او و امامش فاصله اندازد و همواره تحت اشراف آن حضرت قرار دارد. در این‌صورت، قطعاً مراقبت می‌کند و به اصلاح و تربیت خود می‌پردازد؛ چنان‌که آن حضرت در توقیع به شیخ مفید فرموده که همواره در جریان احوال شیعیان خود است و از یاد آنان غافل نمی‌شود:
إِنَّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِينَ لِذِكْرِكُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَزَلَ بِكُمُ اللَّأْوَاءُ؛ (همو: 497)
ما از رعایت حال شما کوتاهی نمی‌کنیم و شما را از یاد نمی‌بریم؛ زیرا در غیر این‌صورت، سختی‌ها و گرفتاری‌ها بر شما فرو می‌آید و دشمنان شما را ریشه‌کن کرده و از بین می‌برند.
3. تربیت رفتاری
عملکرد انسان تحت تأثیر بینش‌ها و به‌ویژه گرایش‌های فرد شکل می‌گیرد. هنگامی که شناخت و محبت انسان نسبت به امام افزایش یافت، عمل و رفتار او بر اساس هدف و وظیفه شکل می‌گیرد.
الف) وظیفه منتظر در عصر غیبت
وقتی در دعای سلامتی امام زمان از خداوند می‌خواهیم كه ولیّ و حافظ و ناصرِ امام عصر باشد، این پرسش مطرح می‌شود که وظیفۀ ما نسبت به آن حضرت چیست؟ آیا ما وظیفه محبت، حفاظت و یاری كردن آن حضرت را نداریم؟ چگونه به او محبت ورزیم و او را یاری كنیم؟ وقتی شناخت و محبت انسان منتظر به امام زمان کامل شد او را آماده انجام وظیفه در مسیر ظهور می‌سازد. به طور کلی وظیفۀ یک‌شیعه و یک‌عاشق دل‌سوخته پیش از هرچیز، یاد امام زمان در هر زمان و هر مکان و در همه حالات است. پاک‌سازی درون از صفات پلید و آراستن آن به وسیلۀ اخلاق پسندیده، از جمله وظایفی است که در هر زمان واجب است؛ اما پرداختن به آن، در زمان غیبت حضرت ولیّ‌‌عصر به ما کمک می‌کند تا در شمار اصحاب آن حضرت قرار گیریم. انسان منتظر، با توجه و اقبال قلبی، ارتباط میان خود و ولیّ و حجت حق را محکم می‌کند و تا جایی پیش می‌رود که نه‌تنها از او توقعی ندارد، بلکه متعهد می‌شود تمام دارایی‌ها، خانواده و آن‌چه را خداوند به او عطا کرده، در راه محبوب به مصرف رساند. البته این محبت یک‌سویه نبوده، بلکه نقشی سازنده و تربیت‌کننده به‌ویژه در کمال انسان و تقرب به خداوند متعال دارد و عنایات خاص امام را شامل محب می‌سازد.
ب) فدا شدن برای محبوب
وقتی كه به حكم صریح قرآن محبت اهل‌بیت پیامبر و به‌ویژه محبت امام زمان بر مسلمانان واجب شده و محبت آنان در دل‌های مردم به عنوان مزد رسالت پیامبر معرفی گردیده است، فداشدن برای محبوب، امری ضروری خواهد بود؛ زیرا محبت واقعی، هنگامی تحقق پیدا می‌كند كه محب جانش را برای محبوب و در راه او فدا كند و به خاطر او از جان و تن خویش بگذرد. محبت باید در عمل باشد و ابراز آن در زبان، حقیقت را به صورت كامل منعكس نمی‌كند. امام صادق می‌فرماید:
دَلِيلُ الْحُبِّ إِيْثَارُ الْمَحْبُوبِ عَلَى مَا سِوَاهُ؛ (مجلسی 1404: ج67، 22)
نشانۀ محبت، ايثار در محبوب و از غير او گذشتن است.
در این دعا به خداوند عرض می‌كنیم: خدایا، تو امام زمان را از گزند حوادث و کیدها حفظ کن و نقشه‌های دشمنان و شیاطین علیه او را نقش بر آب نما. خدایا، او را از بلاها و بیماری‌ها محافظت کن تا بتواند به خوبی ولایت خود را اعمال کند.
همچنین، در فرازی از زیارت آل یاسین از خداوند می‌خواهیم كه امام عصر را از جمیع بدیها حفظ كند:
اللَّهُمَ أَعِذْهُ مِنْ شَرِّ كُلِّ بَاغٍ وَ طَاغٍ وَ مِنْ شَرِّ جَمِیعِ خَلْقِكَ وَ احْفَظْهُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ احْرُسْهُ وَ امْنَعْهُ مِنْ أَنْ یوصَلَ إِلَیهِ بِسُوءٍ؛ (ابنطاوس، 1371: 493)
خدایا، او (حضرت مهدی) را از شر هر ظالم و طاغی و از شر همۀ آفریدگان خود، در پناهت نگهدار و او را از پیش رو و از پشت سر و راست و چپ و رخدادهای مختلف محفوظدار، و از رسیدن هر بدی و آسیبی نگهدار و حفظ فرما.
پس ما نیز وظیفه داریم که برای حفظ و نگهداری امام زمان و یاری او آماده باشیم و برای اصلاح جامعه و زمینه‌سازی ظهور آن حضرت، جان ناقابل خویش را فدای راه محبوب سازیم. پیامبر اکرم مردن در راه محبت اهل‌بیت خویش را شهادت در راه خدا معرفی کرده و می‌فرماید:
مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیداً؛ (شعیری، بی‌تا: 166؛ طبری آملی، 1383: ج2، 197)
کسی که بر محبت خاندان محمد بمیرد، شهید از دنیا رفته است.
از این‌رو جامعه شیعی باید به گونه‌ای تربیت شود که با شناخت کافی، آمادگی برای فداشدن در راه حفظ دین و حفظ قرآن و امام زمان را پیدا کند.
ج) یاری امام
کلمه «ناصراً» به معنای یاری کننده است. انسان باید بداند، تنها كسی كه می‌تواند مشكلات وی را برطرف نموده و او را یاری كند، خداوند متعال است؛ چنان‌كه قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
كَانَ حَقّاً عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ؛ (روم: 47)
یاری مؤمنان، همواره حقی است بر عهدۀ ما.
در فرازی از زیارت آل یاسین از خداوند می‌خواهیم كه امام زمان را یاری كند؛ زیرا یاری او به منزلۀ پیروزی دین حق است:
اللَّهُمَّ انْصُرْهُ وَ انْتَصِرْ بِهِ لِدِينِكَ وَ انْصُرْ بِهِ أَوْلِيَاءَكَ وَ أَوْلِيَاءَهُ وَ شِيعَتَهُ وَ أَنْصَارَهُ وَ اجْعَلْنَا مِنْهُمْ؛ (مجتهدی سیستانی، 1421: 569)
پروردگارا، او را یاری کن و به وجود او دین خودت را پیروز فرما و دوستان خود و دوستان و شیعیان و یارانش را پیروزی عطا کن و ما را هم از یاران و شیعیان او قرار ده.
همچنین در زیارت آل یاسین یكی از نامهای امام عصر «ناصر» _ به معنای یار و یاور دین و یاری‌كنندۀ حق خدا _ معرفی شده است:
السَّلامُ عَلَیكَ یا خَلِیفَةَ اللهِ وَ نَاصِرَ حَقَِّهِ؛ (مجلسی، 1404: ج53، 171)
سلام بر تو ای جانشین خدا در زمین، و ای یاری دهندۀدین و حقّ خدا.
واژۀ«ناصر» در دعای سلامتی امام زمان به این معناست كه از خداوند می‌خواهیم كه یاور و مددکار امام زمان باشد؛ زیرا او قدرت مطلق است و در تحقق برنامه‌ها، بهترین یاور مؤمنان به شمار می‌رود. وظیفه منتظر آن است که هماره فریاد «هل من ناصر» امام زمان را در گوش جان خود زمزمه کند و با انجام درست وظیفه در هر مقام و پستی که قرار دارد و با خدمت به دین و دین‌داران و حرکت در مسیر اهداف امام عصر زمینه‌های ظهور را فراهم سازد. بنابراین برنامه‌ریزی عملی در زندگی در مسیر کسب تقوا و جدیت در درستکاری و پرهیز از رفتارهای زشت، تحصیل علوم و معارف اصیل دینی، راهنمایی و هدایت بندگان خدا به‌ویژه در قالب درست امر به معروف و نهی از منكر و دعوت از دیگران برای بهره‌مند شدن از برکات امام زمان، تجلیل از آن حضرت در جامعه و رابطۀ سازنده و مددگرانه نسبت به شیعیان و مستضعفان، تقیه کردن، دعا در تعجیل فرج و تمنا و آرزوی یاری حضرت مهدی و انتظار ظهور و فرج آن حضرت، نمونه رفتارهایی هستند که نشان از دوستی و یاری امام عصر دارد.
د) خود را در محضر امام دیدن
«عیناً»؛ لغت‌شناسان برای واژۀ «عین» معانی بسیاری همچون چشمه و آب جاری، چشم و عضوی که با آن اشیا را می‌بیند، نور خورشید، ذات و خود یک شیء، طلا، نقد در مقابل نسیه، اشراف مردم، جاسوس و... ذكر كرده‌اند (طریحی، 1403: ج6، 286). از دیگر معانی واژۀ «عین» در لغت، مراقبت و نگهبانی از یک‌چیز است؛ برای مثال، وقتی گفته می‌شود كه «فلانٌ بعینی» مراد این است که او را حفظ و مراقبت می‌کند (راغب اصفهانی، 1384: 357). کلمۀ عین، به معنای چشم، اصلی‌ترین عضو شناخت است؛ زیرا آدمی با چشم خود، کران تا کران جهان را می‌بیند و محیط خود را درک می‌کند. ما از خدا می‌خواهیم كه خودش برای امام زمان «عین» باشد و امام از طریق او جهان و حرکت خود را ببیند؛ زیرا دید خدایی خطا ندارد و بدون نقص و انحراف است.
در روایات و دعاها بر همۀ امامان معصوم _ به‌خصوص بر امام مهدی _ «عین الله» اطلاق شده است؛ چنان‌كه امام باقرمی‌فرماید:
نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ عَيْنُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ؛ (کلینی، 1375: ج1، 145)
ما حجت خدا، باب الهی، زبان خدا، وجه الهی و چشم خدا در بین آفریدگان اوییم.
همچنین در زیارت روز جمعه می‌خوانیم:
السّلامُ عَلَیكَ یا عَیْنَ اللهِ فِي خَلقِهِ. (سعیدی، 1387: 107)
امام مهدی چشم خدا در بین مخلوقات و چشمه حیات و زندگی موجودات است. انسان منتظر با اعتقاد به این امر که در محضر امام است و ایشان ناظر بر اعمال و کردار اوست، بر رفتار خود مراقبت می‌کند و از این طریق به خودسازی می‌پردازد.
هـ ) آثار اخلاقی
در تعالیم اسلامی بر تربیت نفس تأکیده شده است. مشکل نفس، توجه به خود، و علاج اصلی و درمان بنیادین این مشکل، تغییر توجه به مبدأ هستی و کمال مطلق است. دعا برای سلامتی مهدی موعود و مصلحی که در همین کره خاکی زندگی می‌کند و در انتظار زمانی است که شرایط ظهورش فرا رسد نیز در رشد و تعالی روانی و اصلاح رفتار ما بسیار مؤثر است. باید توجه داشت که رعایت تقوا _ به عنوان مهم‌ترین وظیفه در عصر غیبت _ و آمادگی برای فدا کردن مال و جان و هستی در راه خدا و سعادت و کمال و عدالت خواستن برای همه اهل زمین، روح خودخواهی و برتری‌طلبی و در یک کلام، دوری از هوای نفس را در انسان پرورش می‌دهد و بدین ترتیب مهم‌ترین عامل تربیت اخلاقی شکل می‌گیرد.
و) دعوت به سوی امام
عبارت «قائداً و دلیلاً » در این دعا به این معناست كه از خداوند تقاضا می‌كنیم برای امام زمان دلیل و راهنما باشد تا زمینه‌های ظهور او فراهم شود و با قیام زیبای او عدالت را در جهان حاکم گرداند. در دعای روز جمعه دربارۀ او چنین می‌خوانیم:
اللّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی وَلِیَّكَ... الدَّلِیلِ عَلَیكَ؛ (همو: 59)
خدایا، بر ولیّ خودت _ كه خلق را به راه تو دلالت و راهنمایی می‌كند _ درود فرست.
در زیارت آل یاسین _ كه زیارت مخصوص امام زمان است _ به آن حضرت، دلیل، نشانه و راهنما به سوی مقاصد الهی اطلاق شده است:
السَّلامُ عَلَیكَ یا حُجّةَ اللهِ وَ دَلِیلَ إِرادَتِهِ. (طبرسی، 1403: ج2، 493)
اکنون این پرسش مطرح است که وظیفه تربیتی منتظران چیست؟ منتظران امام زمان پس از شناخت و پذیرش امام چگونه می‌توانند راهنما و هدایت‌گر مردم باشند؟ به نظر می‌رسد انجام فعالیت‌های تبلیغی و دعوت علمی و عملی مردم و آشنا کردن جوامع بشری و جهانی نسبت به شخص امام زمان و اهداف قیام حضرت در ایجاد حکومتی الهی، وظیفه‌ای است که شیعیان باید خود را بر اساس آن تربیت و آماده نمایند. با رشد اطلاعات و دانش خود و شناخت شبهات موجود، بصیرت خود را افزایش داده و از قشری‌نگری و ساده‌‌پنداری دوری گزینند و با چشمی باز، نور چشم امام شوند.
4. تربیت سیاسی و اجتماعی
عبارت «حتّی تسکنه ارضك طوعاً» در دعای سلامتی امام زمان، تقریباً لبّ و مغز دعا را تشكیل می‌دهد. در ترجمۀ این عبارت احتمالات متعدی وجود دارد؛ اما با توجه به بیان عیاشی از امام صادق در تفسیر آیه وَ لَهُ أسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاواتِ وَالأَرضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً (همه آن‌ها که در آسمانها و زمین هستند، تسلیم او خواهند شد؛ چه با میل چه با اکراه _ آل عمران: 83) فرمود:
زمانی که حضرت مهدی قیام کند، سرزمینی باقی نمیماند، مگر این‌که در آن، ندای شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر بلند است. (عیاشی، 1380: ج1، 183)
می‌توان گفت در این فراز، از خداوند می‌خواهیم كه زمین و اهل آن را مطاع و فرمان‌بردار امام عصر قرار دهد و حكومت او را برای ابد بر زمین مستقر و پابرجا بدارد.
«و تمتّعه فیها طویلاً »؛ این عبارت، بیان‌گر آرزوی طول بقا برای حکومت آن موعود جهانی است. دعا كننده در این فراز از خداوند می‌خواهد كه امام مهدی را به صورت طولانی در روی زمین متمکّن و قدرتمند سازد. در طریق سیّد بن طاووس در اقبال الأعمال عبارت «طُولاً و عَرضاً» آمده است که به جهانی بودن حکومت آن حضرت در طول و عرض کره زمین اشاره دارد. به نظر برخی جملۀ «تمتّعه فیها طویلاً » بر طول عمر امام مهدی و بهرهمندی در زمین به مدت طولانی دلالت دارد و مدت حکومت او در زمین طولانی‌تر از زمانی که در غیبت سپری شده خواهدبود (حلی، 1421: 460-461).
برخی از دعاها، از جمله دعای سلامت، عامل تلقین اعتقاد به نبوت، امامت و لزوم رهبری معصومان و انسان‌های عادل در جامعه‌اند. این نوع دعاهای مأثوره مولّد امید و آرزوی صلح و صفا در جوامع بشری، مژدۀ پیاده شدن قوانین حیات‌آفرین و سعادت‌بخش اسلام در میان همۀ ملت‌ها و تشکیل مدینۀ فاضله در جهان هستند (مشکینی اردبیلی، 1387: ج1، 138). یکی از آثار تربیتی دعای «اللّهم کن لولیّك»، تربیت سیاسی و اجتماعی است؛ زیرا در خود ایندعا، واژه‌ها و جملاتی به کار رفته که بر امور سیاسی و اجتماعی دلالت می‌کنند؛ برای مثال، واژۀ «ولیّ» و دو جملۀ «حتّی تسکنه ارضك طوعاً و تمتّعه فیها طویلاً » بیان‌گر پیام‌های سیاسی و اجتماعی هستند.
یکی از معانی واژۀ «ولیّ» ولایت، رهبری، تصرف و سرپرستی امور جامعه است. با خواندن جمله‌های مذکور، از پیشگاه خداوند برقراری حکومت ولایی و الهی امام عصر را در
زمین خواسته‌ایم و اعتقاد به ولایت سیاسی امام زمان بر جامعه، مستلزم این است که
برای پذیرش استقرار حکومت او، جامعه‌ای ولایی را تربیت و آماده کنیم. جامعه ولایی، جامعه‌ای است که سرپرستی و رهبری خداوند و دین را پذیرفته و با رفتن زیر چتر ولایت درصدد مصونیت‌بخشی خود از انحرافات و حوادث است. چنین جامعه‌ای در همۀ امور به دنبال اطاعت از فرمان‌های امام خویش است و او را حتی در زمان غیبت، حاکم بر جان، مال و ناموس خود می‌داند. از این‌رو هرگونه رابطۀ سیاسی که با خواسته‌های امام عصر منافات داشته باشد، از نظر افراد این جامعه مردود است. در چنین جامعه‌ای سکوت در برابر ظالمان یا همکاری با آن‌ها پذیرفتنی نیست و حتی اگر در آن، طاغوت‌ها به ظاهر حاکم باشند، ولی ولایت آن‌ها پذیرفته نمی‌شود (مشکینی اردبیل: ج1، 138).
اصلاح خود و دیگران
از جمله آثار و پیام‌های دعای سلامت امام عصر اصلاح فرد و جامعه است؛ زیرا منتظر واقعی كسی است كه زمینۀ ظهور آن حضرت را فراهم می‌كند و این‌امر هنگامی محقق می‌شود كه او به اصلاح خود و دیگران بپردازد؛ اما كسی كه باور دارد در زمان غیبت ولیّ خدا هیچ تلاشی برای اصلاح امور ثمربخش نیست، هرگز برای مبارزه با طاغوتیان و مقاومت در برابر دشواری‌ها، انگیزه‌ای نخواهد داشت؛ ولی كسانی که می‌دانند دیر یا زود صالحان حاکمان زمین خواهند بود و حق به صاحبانش بازمی‌گردد و با محو ستم و بیداد، امر جامعه اصلاح و سامان می‌یابد، برای رسیدن به مقصود، خویشتن را اصلاح خواهند کرد و در اصلاح جامعه نیز می‌کوشند تا زمینه ایجاد و تشکیل آن دولت کریمه را فراهم آورند. بر همین اساس، آن‌که منتظر راستین مصلح جهانی است، هم صالح است و هم مصلح (جوادی آملی، بی‌تا: 183-184). جامعۀ ظهور باید مستعد پذیرش گردد (حتّی تسکنه ارضك طوعاً) تا فرمان‌بردار احکام الهی شود و اعمال خود را متناسب با اراده و وعدۀ الهی شکل دهد و برنامه‌ریزی کند. این‌طوع و رغبت و استعداد، باید مستحکم و بنیادی باشد تا حکومت عدل مهدوی پایدار بماند و تداوم یابد (و تمتّعه فیها طویلا). منتظران در دعای خود، آمادگی اجتماعی را مبنایی برای شکل‌گیری مشیت الهی در ظهور حضرت می‌دانند. این‌اشتیاق برای رسیدن به جامعه‌ای صالح، متخلق، عادل، عالم، آزاد، ظلم‌ستیز و مهرورز تدارک دیده شده است (فیروز آبادی، 1388: ج2، 64 - 67). بنابراین، یكی از راه‌های زمینه‌ساز ظهور امام زمان همان دعا برای سلامتی و ظهور ایشان است.
جملۀ «و تمتّعه فیها طویلا» به دوران حكومت حضرت ولیّ عصر بعد از ظهور اشاره دارد و رسیدن به حكومتی آرمانی _ که مورد پذیرش همه انسان‌ها باشد _ آرزوی هر انسان مؤمن و متعهد است. هر فرد منتظر هیچ‌گاه در رفتار سیاسی و اجتماعی خویش روحیه شکست و نا امیدی به خود راه نمی‌دهد و به خود، جامعه، جهان و سیاست، نگرشی مثبت و سازنده دارد. انتظار به انسان امید می‌بخشد و آینده را برایش روشن و زیبا ترسیم می‌کند و او را از عزلت‌نشینی و افسردگی بیرون می‌آورد. انتظار فرج، روح امید و نشاط را در جامعه می‌دمد و انسان را به تلاش و حضور سازنده و فعال در عرصه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی وامی‌دارد (موسوی، 1388: ج1، 276-277).
انتظار یک مصلح جهانی به معنای آماده‌باش کامل فکری، اخلاقی، مادی و معنوی برای اصلاح همۀ جهان است. منتظران واقعی افزون بر این‌که در اصلاح خویش می‌کوشند، وظیفۀ خود می‌دانند دیگران را نیز اصلاح کنند (طاهری، 1386: 212-213). منتظرِ مصلح جهانی، خود باید صالح و مصلح باشد. در اسلام بر لزوم مبارزه با هرگونه فساد اخلاقی، سیاسی و اجتماعی تأکید فراوانی شده است. امر به معروف و نهی از منکر از منظر اسلام، وظیفۀ همگانی است. نتیجه مستقیم انجام این‌فریضه، اصلاح است و مجری آن، مصلح نامیده می‌شود. رضایت و خشنودی امام عصر نیز در این است که «معروف» در جامعه عملی گردد و منکرات ترک شوند. انسان منتظر نباید درباره امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و محیط پیرامونش بی‌اعتنا باشد. افراد جامعه منتظر قطعاً خشنودی امام زمان را می‌خواهند و به او اقتدا می‌کنند و برای اقامه احکام خدایی، تنبلی و بی‌تفاوتی را از خویشتن دور می‌سازند (دانش، 1386: ج4، 136-137). انتظار ظهور حضرت مهدی شور و نشاط، شوق یاری و همراهی، تحرک و پویایی، ظلم‌ستیزی و حرکت به سوی کمال و سعادت انسانی و ایجاد امنیت فردی و اجتماعی را در پی دارد؛ چرا که ابعاد مختلف انتظار آن حضرت، منتظران را در ابعاد گوناگون هدایت می‌کند.
انسان منتظر از نظر اجتماعی مراقب حال دیگران بوده و افزون بر اصلاح خود، در
اصلاح دیگران نیز کوشاست (گودرزی، 1387: 315-316). تربیت و سامان‌دهی اجتماعی و سیاسی، دو رکن بنیادین آموزه‌های اسلامی به شمار می‌آیند. این‌دو اصل، خلاصه و عصاره معارف ناب قرآنی و روایی هستند. پیامبر اسلام و امامان معصوم همگی در تلاش بوده‌اند که این‌دو مهم را در روح و روان انسان‌ها و در جامعۀ انسانی سریان دهند و روان‌ها را با آن بیارایند و با آن‌ها زنگار بی‌تربیتی، ناهنجاری و آشفتگی را از ساحت جامعه بزدایند. جان‌مایه و روح این‌دو اصل را می‌توان در قالب دو واژۀ «اصلاح» و «صلاح» نشان داد. این‌دو واژه در فرهنگ دینی، دربر دارندۀ پیام خودسازی و جامعه‌پذیری‌اند. بنابراین، از کسی که می‌کوشد زمینه پیرایش، پرورش، فلاح، صلاح خود و اصلاح و آرایش جامعه را فراهم سازد، به عنوان صالحِ مصلح یاد می‌شود. در برابر، آن‌که خود و جامعه را به سمت و سوی فساد و فرومایگی می‌کشاند و آلودگی روحی و اجتماعی را گسترش می‌دهد، فاسد مفسد است (ده‌شیخی، 1389: 76).
نتیجه
در بین دعاهایی كه درباره امام زمان وارد شده است، دعای «اللّهم كن لولیّك» جایگاه ویژه‌ای دارد. ایندعا در بسیاری از كتاب‌های روایی، ادعیه و زیارات از جمله كافی و مصباح المتهجد آمده است. هرچند عبارات این دعا از سی كلمه تجاوز نمی‌کند، اما از محتوای ارزشمندی برخوردار است. دعای سلامتی از این حقیقت پرده برمی‌دارد که سنت الهی در جریان زندگی بشر به تحقق حاکمیت الهی توسط ولیّ، حجت و خلیفه الهی می‌انجامد و انسان‌ها به‌ویژه منتظران با توجه به میزان شناخت و معرفت، محبت و رفتارشان در تحقق این وعده الهی سهیمند.
در این پژوهش با اعتقاد به این نکته که دعا افزون بر ایجاد ارتباط آگاهانه بین بنده و خداوند متعال، در تربیت شناختی، معنوی، عاطفی و رفتاری دعاکننده اثرگذار است، به بررسی و برداشت بخشی از آثار این دعا در حوزههای مختلف تربیتی پرداخته شد و از بررسی‌های انجام شده نتیجه می‌گیریم: مفاد این دعای شریف، ما را به اموری و اصولی رهنمون می‌شود که در تحقق تربیت زمینه‌ساز باید مورد توجه قرار گیرند. بنابراین تربیت زمینه‌ساز باید الهی و ولایی‌محور، مبتنی بر دلیل و حجت، شناخت‌محور و محبت‌محور، بر اساس مسئولیت‌پذیری و انجام وظیفه باشد.
منابع
ابنطاوس، علی بن موسی، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، بی‌جا، مؤسسة الآفاق، چاپ اول، 1371ش.
_فلاح السائل، ترجمه: محمد روحی (با نام ادب حضور)، قم، دفتر انتشارات انصاری، چاپ سوم، 1385ش.
ابن‌مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الكبیر، تصحیح: جواد قیومى اصفهانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ اول، 1419ق.
أمّ‌مهدی، السیدة، المنتظر و المنتظرون، تقدیم: العلامة آیة الله جعفر سبحانی، بی‌جا، چاپ اول، 1423ق.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثة، چاپ اول، 1374ش.
جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود، تحقیق و تنظیم: سید محمد‌حسن مخبر، ویرایش: سعید بند‌علی، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ چهارم، بی‌تا.
حائری‌پور، محمدمهدی، «شاخصه‌های جامعه منتظر ظهور»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1372ش.
حسینی واسطی زبیدی حنفی، محب‌الدین ابیفیض السید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق.
حکیمی، محمدرضا، مقدمه‌ای بر شناخت دعا، قم، انتشارات دلیل ما، 1382ش.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، تصحیح: مشتاق مظفر، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1421ق.
دانش، اسماعیل، «نقش آموزه انتظار در پایداری جنبش‌های اسلامی»، مجموعه مقالات سومین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، چاپ اول، 1386ش.
درتاج، فتانه، «جامعه منتظر ظهور منجی»، مجموعه مقالات چهارمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت(با رویکرد حقوقی و سیاسی)، قم، مؤسسه آینده روشن، چاپ اول، 1388ش.
ده‌شیخی، بتول، مهدویّت و جهانی شدن، تهران، پژوشکده باقر العلوم، چاپ اول، 1389ش.
راغب اصفهانی، محمد بن حسین، المفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، قم، منشورات ذوی القربی، چاپ پنجم، 1384ش.
سعیدی، احمد، اوصاف المهدی، قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، چاپ دوم، 1387ش.
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت(1)؛ حضرت مهدی از ولادت تا امامت، قم، مرکز تخصصی مهدویت _ تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، چاپ ششم، 1389ش.
شجاعی، محمد، آشتی با امام زمان، قم، نشر محیی، چاپ هفتم، 1386ش.
شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا.
صدوق، محمد بن على، كمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: على‌اكبر غفارى، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
طالعی، عبدالحسین، ربیع الانام فی ادعیة خیر الانام، تهران، شرکت نشر میقات، چاپ اول، 1419ق.
طاهری، حبیب‌الله، سیمای آفتاب، قم، انتشارات زائر (آستانه مقدسه)، چاپ چهارم، 1386ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، قم، بنیاد علمی و فکری علّامه طباطبایی، چاپ دوم، 1364ش.
طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، تصحیح: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضى،چاپ اول، 1403ق.
طبری آملی، عمادالدین أبی‌جعفر محمد بن ابی‌القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، 1383ش.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بیروت، موسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
طوسی، ابی‌جعفر محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418ق.
عاملى كفعمى، ابراهیم بن على، المصباح (جنة الأمان الواقیة)، قم، دارالرضی، چاپ دوم، 1405ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.
فؤادیان، محمدرضا، «بررسی ادلۀ نفی قیام‌های پیش از ظهور»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1390ش.
شرح دعای اللهم کن لولیک، قم، انتشارات سبط النبی، چاپ اول، 1387ش.
فیروزآبادی، سید حسین، «راهبردهای دولت زمینه‌ساز در توسعه پایدار طوع و رغبت مهدوی»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
فیض کاشانی، ملّا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1361ش.
قپانچی، سید صدرالدین، هدف اصلاحی نهضت امام حسین و قیام امام مهدی، ترجمه: دکتر نورعلی احمد فالحی، تهران، مؤسسه فرهنگی مهر تابان، 1388ش.
كبير مدنى، سيد علی‌خان بن احمد، رياض السالكين فی شرح صحيفة سيّد الساجدين، تصحیح: محمدحسین امینی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1373ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ترجمه و شرح: محمدباقر کمره‌ای، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، چاپ دوم، ج2 و 6، 1372ش _ چاپ سوم، ج1، 1375ش.
گروه نویسندگان، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، مؤسسه آموشی و پژوهشی امام خمینی، انتشارات مدرسه، 1390ش.
گودرزی، مجتبی، «فلسفه امنیت و آموزۀ انتظار»، گفتمان مهدویت (سخنرانی‌ها و مقاله‌های گفتمان نهم)، تهیه و تدوین: مؤسسه فرهنگی انتظار نور، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1387ش.
مجتهدی سیستانی، سیدمرتضی، المختار من الصحیفة المبارکة المهدیة، بی‌جا، دارالثقلین، چاپ اول، 1421ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد _ مفتاح الجنان، تصحیح: علاء‌الدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1423ق.
مشکینی اردبیلی، علی، «دعا از دیدگاه قرآن و روایات»، نیایش از نگاه اندیشمندان، تهران، مؤسسه فرهنگی دین‌پژوهی بشریٰ، 1387ش.
ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت (ترجمه و شرح صحیفۀ سجادیه)، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ج1 و 4، 1385ش _ ج2، 1384ش.
موسوی اصفهانی، سید محمدتقی، مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، چاپ دوم، 1372ش.
موسوی، سیدمهدی، «تربیت سیاسی در پرتو انتظار»، مجموعه مقالات چهارمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.
موسوی‌نسب، سید محمدرضا، «مراحل تحول فهم و انگیزه دعا در کودکان و نوجوانان»، مجله دین و روان‌شناسی، قم، مؤسسه امام خمینی، ش14، 1391ش.
نوری طبرسی، حسین، نجم الثاقب فی احوال الإمام الغائب، تحقیق و ویرایش: صادق برزگر، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ یازدهم، ج1، 1386ش _ چاپ ششم، ج1، 1383ش.
