چکیده
هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل میزان توجه به مباحث مهدویت در کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست و رویکرد پژوهش، کاربردی است. جامعۀ پژوهش، کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی را دربر می‌گیرد که در سال 1389 چاپ شده و سه عنوان «هدیه‌های آسمانی، «بخوانیم و «تعلیمات اجتماعی با 12 جلد به صورت هدفمند در نمونه قرار گرفته‌اند. ابزار اندازه‌گیری چک‌لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بوده و نتایج پژوهش با استفاده از شاخص‌های آمار توصیفی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند. عمده‌ترین نتایج پژوهش بیان‌گر آن است که در مجموع 607 مرتبه به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت توجه شده است. میزان آن در کتاب‌های بخوانیم (فارسی)، هدیه‌های آسمانی و تعلیمات اجتماعی، به ترتیب 263، 252 و 92 مرتبه است. همچنین بیشترین توجه به محور، گفتار، رفتار، سیره، کلاس پنجم و کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم شده و کمترین توجه به محور، ظهور و اتفاقات بعد از آن، کلاس اول ابتدایی و کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی صورت گرفته است.
واژگان کلیدی
محتوا، کتاب درسی، تحلیل محتوا، دورۀ ابتدایی، مهدویت.
مقدمه
محتوا یکی از عناصر هر برنامۀ درسی است. محتوای برنامۀ درسی شامل دانش‌ها، مهارت‌ها، فرایندها و ارزش‌هاست که دانش‌آموز در ضمن آموزش یا در فرایند یاددهی _ یادگیری با آن در تعامل قرار می‌گیرد (نوریان، 1389). محتوای برنامۀ درسی دربر دارندۀ دانش‌ها (حقایق، تبیین‌ها، اصول، تعاریف)، مهارت‌ها و فرایندها (خواندن، نوشتن، حساب کردن، تفکر منطقی، تصمیم‌گیری، ایجاد ارتباط) و ارزش‌ها (خوب و بد، درست و نادرست، زشت و زیبا) است (ملکی، 1388). در این‌باره کانلی (2006) نیز معتقد است محتوای برنامۀ درسی حقایق خاص، عقاید، اصول و مسائلی را دربر می‌گیرد که در یک درس خاص گنجانده شده‌اند.
هر محتوا برای ارائه به دیگران نیازمند ابزار و وسایلی است. یک کتاب، یک روزنامه، سخنان یک فرد، یک فیلم، یک تصویر، یک نقاشی و ... وسایل و ابزاری هستند که اطلاعات و داده‌ها در آنها نگهداری شده و منتقل می‌شوند. این ابزارها و وسایل، رسانه نامیده می‌شوند (ای. پی. ای، 2008). لذا محتوای برنامۀ درسی در رسانه‌های آموزشی، سازماندهی شده و ارائه می‌گردد. یکی از پرکاربردترین و مهم‌ترین رسانه‌های آموزشی در نظام‌های آموزشی کشورهای مختلف جهان، کتاب درسی است (نوریان، 1389). آل تباچ (1991) اعتقاد دارد کتاب‌های درسی همه‌روزه توسط معلمان و دانش‌آموزان به کار می‌رود و گاهی اوقات به عنوان تمام برنامۀ درسی، مورد تأکید معلمان قرار می‌گیرد.
یونسکو (2005) در تعریف کتاب درسی می‌نویسد:
کتاب درسی، وسیلۀ اصلی یادگیری است که برای دستیابی به مجموعۀ خاصی از نتایج آموزشی طراحی شده، و از متن، تصویر یا متن و تصویر، تشکیل شده است و به طور سنتی، مجموعۀ چاپی مجلدی است که آسان‌سازی توالی فعالیت‌های یادگیری را هدایت و راهنمایی می‌کند.
کتاب درسی، در نظام آموزشی متمرکز ایران، اهمیت ویژه‌ای دارد، به طوری که اغلب فعالیت‌های آموزشی و پرورشی در چارچوب کتاب درسی و محتوای آن انجام می‌شود (یارمحمدیان، 1390).
با توجه به نقش و اهمیت کتاب‌های درسی، وظیفۀ انتخاب، تنظیم، تدوین و سازماندهی محتوای کتاب‌های درسی مربوط به برنامه‌ریزان درسی است (تقی‌پور ظهیر، 1383). دست‌کم دو نوع محتوا در هر درس قابل شناسایی است؛ محتوای مکتوب که در واقع همان کتاب درسی است که توسط دانش‌آموزان مورد مطالعه قرار می‌گیرد و محتوای شفاهی که نوشته شده نبوده و شامل توضیحات معلم و نحوۀ تدریس وی در کلاس درس است (فتحی واجارگاه، 1390).
تهیه و تدوین محتوای کتاب‌های درسی باید بر اساس اصول برنامه‌ریزی درسی باشد. در این زمینه تناسب محتوا با نیازها، علایق و تجربیات زندگی دانش‌آموزان مورد توجه بوده، به علاوه برخی ضوابط عملی انتخاب محتوا شامل ارتباط با مسائل روز، توجه به میراث فرهنگی، پایه‌ای برای آموزش مداوم و فرصت مناسب برای فعالیت‌های یادگیری چندگانه نیز باید مورد توجه واقع شود (Marsh, 2003؛ مشایخ، 1389). جنبه‌های نظری، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و فردی از جمله زمینه‌های پیچیده‌ای هستند که بر روی ماهیت تصمیمات مرتبط با محتوای برنامۀ درسی تأثیر می‌گذارند (Mc neil. 2005، نیکلس، 1381).
میدگلی و اندرمان (2003) اهمیت محتوای دروس (کتاب‌ها) را در انتقال مفاهیم و ارزش‌ها بسیار مهم توصیف نموده‌اند. کتاب‌های درسی، از بهترین مراجعی هستند که مفاهیم و پیام‌های مختلف مثل مفاهیم مربوط به مهدویت را به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند. این محتوا می‌تواند در دورۀ ابتدایی به دلیل شکل‌گیری شخصیت دانش‌آموزان تأثیری بیشتری بر جای گذارد (جعفری هرندی، 1381). دورۀ ابتدایی از نظر شکل‌گیری شخصیت، تربیت حواس، تربیت تخیل، شناخت استعدادها و رغبت‌های فردی دانش‌آموزان، پرورش فضایل اخلاقی و معنوی، افزایش تجارب و معلومات عمومی برای بهتر زیستن در جامعه و رشد تفکر علمی، اهمیت ویژه‌ای دارد (صافی، 1388).
در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران _ که بر مبنای جهان‌بینی اسلامی استوار است _ انسان مطلوب دارای ویژگی‌هایی است که تجلی کامل آن صفات، تنها در وجود مقدس پیامبر اعظم(ص) و اهل بیت(ع) تبلور یافته است (رهنما، 1384).
برای دورۀ ابتدایی، اهداف اعتقادی، اخلاقی، علمی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، زیستی، سیاسی و اقتصادی متعددی توسط سیاست‌گذاران آموزشی (وزارت آموزش و پرورش، 1385) مطرح شده که در برخی از این اهداف، توجه به موضوع مهدویت و حوزها و مؤلفه‌های آن می‌تواند بستر خوبی برای تأمین اهداف مذکور و زمینه‌سازی رشد دانش‌آموزان باشد.
اندیشۀ مهدویت که در اصل اعتقادی «امامت ریشه دارد از مهم‌ترین اصول اعتقادی و از پایه‌های اساسی مذهب شیعه به شمار می‌رود. این باور که در واقع اعتقاد به ظهور فردی از سلالۀ پیامبر(ص) در آخرالزمان که نجات‌بخش و عدل‌گستر است، بین تمامی مذاهب اسلامی مشترک است. از سوی دیگر، اندیشۀ مهدویت در ابعاد گسترده‌ای از موضوعات مهم فردی و اجتماعی اثربخش بوده و به عنوان محوری مهم در مبانی اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، تربیتی و فرهنگی محسوب شده است (فقیهی، 1388).
موعود باوری یا اعتقاد به سررسید وعده‌ای در آیندۀ دور یا نزدیک که در آن اوضاع آرمانی ادیان یا اقوام برآورده خواهد شد، اندیشه‌ای فراگیر و جهان‌شمول است. در حوزۀ اندیشۀ اسلامی، اندیشۀ منجی موعود با مفهوم مهدی، مهدویت و قائم تبیین می‌شود (موحدیان عطار، 1383)؛ موعودی که در سال 255 در سامرا به دنیا آمده و همچنان زنده است و در حجاب غیبتی طولانی به سر می‌برد (کلینی، 1413).
آموزش‌های مهدوی مبتنی بر فلسفۀ تعلیم و تربیت اسلامی، نقشی مهم را در زمینه‌سازی برای ظهور ایفا می‌کند. آموزه‌های مهدویت و انتظار نیز ظرفیت‌ها و دلالت‌های فراوان تربیتی برای تأسیس فلسفه و نظام آموزش پرورش مهدوی دارد. از این‌رو دولت زمینه‌ساز باید به سیاست‌گذاری در امر تعلیم و تربیت و تدوین نظام آموزش و پرورش بر اساس آموزه‌های مهدویت و انتظار اهتمام ورزد (فقیهی، 1388).
یکی از عرصه‌های مناسب در زمینۀ ارائه مفاهیم مربوط به مهدویت و انتظار، کتاب‌های درسی است. نگاهی گذرا به اهداف تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران این حقیقت را آشکار می‌نماید که تربیت انسان آرمانی، بدون بهره‌گیری تام و تمام از مبانی نظری و عملی اسلام و تأسی به انسان‌های تربیت یافته در این مکتب و در رأس آنها پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) میسر نیست. حال این پرسش مطرح است که در فرایند تعلیم و تربیت رسمی جمهوری اسلامی ایران، وجود مبارک حضرت مهدی(عج) چگونه و چقدر در مقام انسان نمونۀ جهان خلقت، برای الگوسازی به کودکان و نوجوانان معرفی شده است؟ با توجه به نقش و جایگاه کتاب‌های درسی در نظام آموزشی ایران به عنوان محصول برنامۀ درسی، کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی از منظر فوق، مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
در بررسی پیشینۀ پژوهش مشخص شد که دربارۀ این موضوع پژوهش‌های چندانی انجام نشده است؛ اما به عنوان شاهد به برخی از آنها اشاره می‌شود. نتایج پژوهش فقیهی (1388) با عنوان «نقد و بررسی وضعیت آموزشی مهدویت در کتب درسی بینش و معارف اسلامی نظام آموزش و پرورش کشور قبل و بعد از انقلاب، حاکی از آن است که در کتب تحصیلی دوران بعد از انقلاب به شکل معناداری بیشتر از پییش از انقلاب به مباحث مربوط به مهدویت پرداخته است. در ضمن هرچند در بعد از انقلاب از نظر کمّی افزایش داشته‌ایم، اما برای ایجاد و ارتقای نگرش مناسب و کارآمد در دانش‌آموزان، هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های ضروری لازم است.
مرزوقی (1387) در پژوهشی با عنوان «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس نشان داد که توجه نظام‌مند و برنامه‌ریزی شده‌ای در حوزۀ هدف‌گذاری و تدوین محتوا دربارۀ گسترش تفکر مهدویت وجود ندارد. شفیعی سروستانی (1387) در پژوهشی با عنوان «رویکردهای افراطی و تفریطی در حوزۀ مهدویت شاخصه‌های رویکرد مهدوی در دوران پیش از انقلاب و بعد از انقلاب در ایران را کاملاً با یکدیگر متفاوت دانسته است. گودرزی (1386) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی رابطۀ آموزه‌های مهدویت و تعلیم و تربیت اسلامی اثرگذاری آموزه‌های مهدویت مثل معرفت امام عصر و انتظار بر تعلیم و تربیت را نشان داده است. صالحی (1386) در پژوهشی نظام تربیتی مهدویت و رابطۀ آن با اهداف نظام تربیتی اسلام را بررسی کرده و پس از آن بر اساس آیات و روایات، اهداف نظام تربیتی مهدویت را معرفی نموده است. همچنین صالحی (1386) در پژوهشی دیگر به مفهوم‌شناسی اصول تربیتی و جایگاه آنها در نظام تربیتی مهدوی پرداخته است. کلبعلی (1384) در پژوهشی به بررسی محتوای کتاب‌های دینی، اجتماعی و فارسی مقاطع ابتدایی و راهنمایی دربارۀ آشناسازی دانش‌آموزان با ارزش‌های اسلامی و ایرانی پرداخته است. نتیجۀ پژوهش، نشان داد ارزش‌های اسلامی در کتاب‌های فارسی و دینی از نظر کمّی برابر با اهداف آن دروس است، ولی ارزش‌های ایرانی در حد اهداف دروس مذکور نیست. کتب اجتماعی به موضوعاتی چون مسائل روز، واقعیت جامعه و ارزش‌های آن توجه کرده، ولی به ارزش‌های اسلامی به‌ویژه اخلاق و احکام اسلامی نپرداخته‌اند. شعبانی (1383) در تحقیق دیگری به بررسی تطبیقی برنامه‌های درسی دینی و اخلاقی دوره ابتدایی در ایران و چند کشور جهان پرداخته است. مهرمحمدی و صمدی (1382) در پژوهشی با عنوان «بازنگری در الگوی آموزش دینی جوانان و نوجوانان در دورۀ متوسطه الگویی را برای آموزش دینی جوانان و نوجوانان دورۀ متوسطه معرفی کرده‌اند. موسی‌پور (1382) به بررسی تحولات برنامۀ درسی آموزش دینی دورۀ ابتدایی ایران پرداخته و بیان کرده که در روند تحولی برنامۀ درسی آموزش دینی دورۀ ابتدایی، اصول سازماندهی بیشتر رعایت شده و استفاده از شیوۀ ارائۀ کتبی غلبه یافته است، همچنین آموزش‌های دینی، به پایه‌های پایین‌تر تسرّی داده شده و مدت آموزش با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. همچنین ارزشیابی برنامۀ درسی نقش لازم را ایفا نکرده است؛ بنابراین در مجموع گرچه برنامه‌های آموزش دینی دورۀ ابتدایی روندی رو به بهبود داشته‌اند، اما با وضع مطلوب فاصله دارند و نیازمند بازنگری و اصلاح هستند.
در تحقیقی که مؤسسۀ CMIP (2007) با عنوان «کتاب‌های درسی ایران، محتوا و زمینه انجام داده، گزارش کرده است از تحلیل 85 کتاب درسی ایران، نتیجه‌گیری می‌شود که در تمام کتاب‌ها به طور مستقیم و غیرمستقیم به ارائۀ تعالیم مذهب شیعه همچون تعالیم جهاد و شهادت پرداخته شده است (SATC).
جرویس و توبیین در گزارش تحقیقی SAIC (2006) بیان کرده‌اند که تأکید بر اسلام در تمام کتاب‌های درسی مدارس ایران وجود دارد.
البنیانی (2005) به بررسی محتوای ارائه شده از مسلمانان و اعراب در 18 کتاب درسی کشور امریکا پرداخته است. بر این اساس 50% کتاب‌های مورد بررسی به مسائل عادی اسلام اشاره داشته‌اند، 8/27% کتاب‌ها دیدگاهی کاملاً منفی نسبت به اسلام و 2/22% نکات مثبتی از اسلام ارائه کرده‌اند.
الخبطی (2005) 23 کتاب درسی فلسطین اشغالی را تحلیل کرده است؛ 13% کتاب‌های مورد بررسی، به مسائل عادی اسلام اشاره داشته و 3/4% دارای نکات مثبتی از اسلام است و 6/82% کتاب‌ها دیدگاهی کاملاً منفی به اسلام داشته‌اند.
العقیلی (2005) در پژوهش دیگری 30 کتاب درسی کشور انگلیس را تحلیل کرده است. بر این اساس 73% مباحث در مورد مسائل معمولی آیین اسلام و 17% مطالب مثبتی دربارۀ اسلام و 10% دارای مباحث منفی هستند.
به منظور شناسایی محورها و مؤلفه‌های مفهومی مطرح در حوزۀ مهدویت، نتایج پژوهش‌های انجام شدۀ پیشین و همچنین متون مطرح و موجود کشور دربارۀ موضوع مهدویت مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات آن در جدول شمارۀ 1 آورده شده است. جدول مذکور مبیّن هفت محور و 57 مؤلفۀ مفهومی دربارۀ مهدویت است. گفتنی است مؤلفه‌های مفهومی (واژه‌ها) وقتی لحاظ می‌شوند (شمرده می‌شوند) که در متون کتاب‌ها معنای مهدویت دهند.
جدول 1 طبقه‌بندی محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت
محورها مؤلفه‌های مفهومی
1. اسامی و القاب مهدی، قائم، یوسف، حجة بن الحسن، گل نرگس، محمد، امام زمان، بقیة‌الله
2. گفتار، رفتار، سیره هدایت، رهبری، حکومت اسلامی، عزت‌بخشی، نابودکنندۀ شرک، بخشندگی، پرهیزگاری، برقراری عدالت، حفظ و نجات شیعیان، راز و نیاز، دوست صمیمی
3. شرایط و علایم ظهور خروج سفیانی، خروج دجال، قتل نفس زکیه، خروج یمانی، بی‌حوصلگی، محزون، ترس، نماز جماعت، آرامش، گناه
4. دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم، بیعت نکردن با ستمگران، حفظ جان حضرت، پاسداری از آیین اسلام، امید، ولایت فقیه، تشنۀ عدالت، صبر، آرزوی دیدار
5. فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج، دعا کردن، خواندن نماز، زیارت عاشورا، اخلاص در عمل، بردباری، کمک به مردم، توجه به پدر و مادر، احترام و قرائت قرآن، خدمت به فقیران
6. یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب، سراسر دنیا، بیعت با حضرت، یاران جوان، خوش‌چهره، وفادار، محکم چون کوه
7. ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین، کاهش نیافتن بنیۀ آن حضرت
روش
در این‌جا روش انجام پژوهش در چهار قسمت به بحث گذارده خواهد شد.
الف) روش پژوهش
با توجه به تحلیل کمّی، عینی و نظام‌دار کتاب‌های درسی در زمینۀ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت و همچنین ابزار مورد استفاده، روش پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل محتوا بوده است. برلسون تحلیل محتوا را روشی پژوهشی برای توصیف عینی، منظم و کمّی محتوا دانسته است (2004). واحد ثبت در این تحقیق، مضمون است. واحد ثبت به بخش معنادار و قابل رمزگذاری محتوا اطلاق می‌شود و روش شمارش نیز فراوانی است. مقوله‌بندی در این تحقیق با روش جعبه‌ای است؛ یعنی طبقات (مقوله‌ها) پیش از اجرای تحقیق تعیین می‌شوند و به همین دلیل به آن، روش از پیش تعیین شده نیز می‌گویند (نوریان، 1387).
ب) جامعۀ آماری، نمونه و روش نمونه‌گیری
جامعۀ آماری، شامل همۀ کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی چاپ سال 1389 بوده که جمعاً 27 جلد کتاب درسی در پایه‌های مختلف است. نمونۀ پژوهش، شامل کتاب‌های درسی «بخوانیم (فارسی)، هدیه‌های آسمانی و «تعلیمات اجتماعی است. این کتاب‌ها با توجه به ماهیت موضوع پژوهش انتخاب شده و لذا نمونه‌گیری ما با روش هدفمند صورت گرفته است. موضوع این کتاب‌ها طوری است که انتظار می‌رود به موضوع پژوهش پرداخته باشند.
ج) ابزار اندازه‌گیری
ابزار گردآوری داده‌ها، چک‌لیست تحلیل محتوای کتاب‌های درسی محقق ساخته بوده که به منظور ساخت آن، ابتدا نتایج پژوهش‌های پیشین دربارۀ مهدویت و همچنین متون مطرح و موجود دربارۀ مهدویت همچون جلد سیزدهم بحارالانوار (مجلسی، 1413) و چهره‌های درخشان چهارده معصوم (حسینی دشتی، 1384)، به منظور دستیابی به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با موضوع مطالعه و بررسی شده که نتایج این بررسی با هفت محور و 57 مؤلفۀ مفهومی در جدول شماره یک آورده شده است.
به منظور حصول اطمینان از وجود روایی محورها و مؤلفه‌های مفهومی استخراجی اولیه در اختیار گروهی از صاحب‌نظران در عرصۀ مهدویت و همچنین برنامۀ درسی گذارده شد و از آنها خواسته شد محورها و مؤلفه‌های مفهومی را به لحاظ درجۀ تناسب با مفاهیم مرتبط با مهدودیت در طیفی از یک تا پنج ارزش‌گذاری کنند. ماحصل بررسی نتایج ارزش‌گذاری‌های آنان تأیید محورها و مؤلفه‌های مفهومی دسته‌بندی شده در محورها با ارزش میانگین 25/4 بوده است. افزون بر این در فرایند ساخت ابزار، برای اطمینان از وجود روایی صوری و محتوایی ابزار، چک‌لیست تهیه شدۀ اولیه، مجدداً توسط صاحب‌نظران و متخصصان مذکور، مورد بررسی قرار گرفته و پس از اعمال نظرات اصلاحی آنها فرم نهایی ابزار در طیفی از یک تا پنج ارزش‌گذاری شد که این بار نیز ارزش میانگین 4/4 را به دست آورد.
برای تأمین پایایی ابزار از تکنیک اجرای مجدد استفاده شده است. بدین صورت که فرم نهایی تهیه شده به طور همزمان و مجزّا در اختیار تحلیل‌گر محتوای متخصص دیگری نیز قرار داده شد که به طور مجزا چند درس از برخی کتاب‌ها را تحلیل نمایند. ضریب همبستگی داده‌های حاصل از تحلیل‌های انجام شده همزمان توسط پژوهش‌گر اصلی و متخصص مذکور، مورد محاسبه قرار گرفت که نتیجۀ حاصله مبیّن ضریب همبستگی 82/0 بوده است.
د) روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها
با توجه به روش انجام پژوهش و همچنین فقدان نمونه‌گیری و بررسی جامع سه عنوان کتاب درسی «بخوانیم (فارسی)، «هدیه‌های آسمانی و «تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی، تحلیل آماری داده‌های پژوهش در سطح توصیفی انجام شده و در این ارتباط از شاخص‌های گرایش مرکزی و پراکندگی چون فراوانی، درصد، میانگین، رتبه‌بندی و جداول توصیفی استفاده شده است.
یافته‌های پژوهش
در این قسمت، نتایج بررسی سؤال‌های پژوهش به تفکیک در پنج قسمت تشریح شده است:
الف) نتایج سؤال اول پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی بخوانیم (فارسی) دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جدول‌های شمارۀ دو، سه و هشت، مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های فارسی ابتدایی 263 مورد است که 3/43 درصد از کل فراوانی‌های تحلیل شده را دربر می‌گیرد. از بین مؤلفه‌های مفهومی تحلیل شده، بیشترین توجه به مؤلفه‌های هدایت، کمک به مردم، توجه به پدر و مادر با هشت درصد و به تعداد زیادی از مؤلفه‌ها اصلاً توجه نشده است.
در بین کتاب‌های فارسی مورد بررسی، کتاب فارسی دوم با 4/24 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده، بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته، در حالی که کتاب فارسی اول با 1/17 درصد کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت نشان داده است. بنابراین تمامی پنج جلد کتاب‌های فارسی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه کرده‌اند.
میانگین فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های فارسی ابتدایی 6/52 مورد است. لذا کتاب‌های فارسی دوم، چهارم و پنجم ابتدایی، بالاتر از میانگین و کتاب‌های فارسی اول و سوم، پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار، سیره با 35 درصد و به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
جدول 2. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی فارسی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به تفکیک محور، مؤلفه و کلاس
محور مؤلفه‌ها / کلاس اول دوم سوم چهارم پنجم فراوانی درصد
اسامی و القاب مهدی 0 0 0 0 0 0 0
قائم 0 0 0 0 0 0 0
یوسف 0 0 0 0 0 0 0
حجة بن الحسن 0 0 0 0 0 0 0
گل نرگس 0 0 0 0 1 1 4/0
محمد 1 0 0 0 0 1 4/0
امام زمان 0 0 0 0 0 0 0
بقیة الله 0 0 0 0 0 0 0
گفتار، رفتار، سیره هدایت 2 8 3 4 4 21 8
رهبری 1 1 0 2 3 7 7/2
حکومت اسلامی 1 0 0 2 2 5 9/1
عزت‌بخشی 0 1 1 3 3 8 3
نابود کنندۀ شرک 2 1 0 2 2 7 7/2
بخشندگی 1 3 1 2 0 7 7/2
پرهیزگاری 1 1 3 1 1 7 7/2
برقراری عدالت 0 0 1 1 1 3 1/1
حفظ و نجات شیعیان 1 2 0 1 2 6 3/2
راز و نیاز 1 1 1 1 0 4 5/1
دوست صمیمی 3 7 3 3 1 17 5/6
شرایط و علایم ظهور خروج سفیانی 0 0 0 0 0 0 0
خروج دجال 0 0 0 0 0 0 0
قتل نفس زکیه 0 0 0 0 0 0 0
خروج یمانی 0 0 0 0 0 0 0
بی‌حوصلگی 0 0 0 2 0 2 8/0
محزون 0 2 0 2 0 4 5/1
ترس 0 0 1 1 1 3 1/1
نماز جماعت 0 0 0 0 0 0 0
آرامش 2 4 3 3 5 17 5/6
گناه 0 0 3 0 1 4 5/1
دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم 0 0 1 2 1 4 5/1
بیعت نکردن با ستمگران 0 0 0 1 0 1 4/0
حفظ جان حضرت 0 0 0 2 0 2 8/0
پاسداری از آیین اسلام 2 1 0 1 2 6 3/2
امید 0 2 0 1 0 3 1/1
ولایت فقیه 2 0 0 0 0 2 8/0
تشنۀ عدالت 0 0 3 2 0 5 9/1
صبر 2 3 0 2 4 11 2/4
آروزی دیدار 0 0 0 0 0 0 0
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج 0 0 0 0 0 0 0
دعا کردن 5 4 1 4 3 17 5/6
خواندن نماز 2 0 1 1 0 4 5/1
زیارت عاشورا 0 1 0 1 0 2 8/0
اخلاص در عمل 1 1 2 2 1 7 7/2
بردباری 0 1 0 1 0 2 8/0
کمک به مردم 2 3 8 2 6 21 8
توجه به پدر و مادر 7 2 4 4 4 21 8
احترام و قرائت قران 1 0 3 0 1 5 9/1
خدمت به فقیران 3 1 1 0 2 7 7/2
یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب 0 0 0 0 0 0 0
در سراسر دنیا 0 0 0 0 0 0 0
بیعت با حضرت 0 0 0 1 0 1 4/0
یاران جوان 0 0 0 0 2 2 8/0
خوش‌چهره 0 3 1 0 0 4 5/1
وفادار 2 2 2 1 2 9 4/3
محکم چون کوه 0 0 1 1 1 3 1/1
ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین 0 0 0 0 0 0 0
کاهش نیافتن بنیه آن حضرت 0 0 0 0 0 0 0
مجموع فراوانی 45 55 48 59 56 263 100
درصد 1/17 9/20 3/18 4/22 3/21 100 *****
میانگین فراوانی در پایه 6/52 *****
جدول 3. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی فارسی دورۀ ابتدایی
در توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورها
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی
اسامی و القاب 2 8/0
گفتار، رفتار، سیره 92 0/35
شرایط و علایم ظهور 30 4/11
دلایل غیبت و اثرات آن 34 9/12
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 86 7/32
یاران حضرت مهدی(عج) 19 2/7
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0
جمع 263 100
ب) نتایج بررسی سؤال دوم پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جدول‌های شمارۀ چهار، پنج و هشت: مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های هدیه‌های آسمانی ابتدایی 252 مورد است که برابر 5/41 درصد از کل فراوانی‌های تحلیل شده را دربر می‌گیرد. از بین مؤلفه‌های مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به مؤلفۀ دوست صمیمی، با 6 درصد و به تعدادی از مؤلفه‌ها اصلاً توجه نشده است.
در بین کتاب‌های هدیه‌های آسمانی ابتدایی، کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم با 3/31 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده، بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته و در همین حال کتاب هدیه‌های آسمانی دوم با 7/16 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته است. بنابراین تمامی چهار جلد کتاب‌های هدیه‌های آسمانی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نموده‌اند.
میانگین فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی 63 مورد است. لذا کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دوم و سوم بالاتر از میانگین و کتاب‌های هدیه‌های آسمانی چهارم و پنجم پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به محور فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت با 29 درصد و به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
جدول4. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به تفکیک محور، مؤلفه و کلاس
محور مؤلفه‌ها/ کلاس دوم سوم چهارم پنجم فراوانی درصد
اسامی و القاب مهدی 1 1 2 2 6 4/2
قائم 0 1 0 0 1 4/0
یوسف 1 0 0 1 2 8/0
حجة بن الحسن 0 0 0 0 0 0
گل نرگس 1 0 0 0 1 4/0
محمد 1 3 4 5 13 2/5
امام زمان 1 1 0 1 3 2/1
بقیة الله 0 0 0 0 0 0
گفتار، رفتار، سیره هدایت 1 2 1 3 7 8/2
رهبری 1 2 1 2 6 4/2
حکومت اسلامی 0 1 0 1 2 8/0
عزت‌بخشی 0 0 0 0 0 0
نابود کنندۀ شرک 1 0 1 1 3 2/1
بخشندگی 1 2 0 1 4 6/1
پرهیزگاری 0 1 1 3 5 2
برقراری عدالت 1 1 1 2 5 2
حفظ و نجات شیعیان 1 0 3 3 7 8/2
راز و نیاز 1 1 1 3 6 4/2
دوست صمیمی 3 4 6 2 15 6
شرایط و علایم ظهور خروج سفیانی 0 0 0 0 0 0
خروج دجال 0 0 0 0 0 0
قتل نفس زکیه 0 0 0 0 0 0
خروج یمانی 0 0 0 0 0 0
بی‌حوصلگی 0 0 0 0 0 0
محزون 2 2 2 1 7 8/2
ترس 1 1 3 2 7 8/2
نماز جماعت 2 0 1 1 4 6/1
آرامش 2 2 5 2 11 4/4
گناه 0 1 1 2 4 6/1
دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم 1 0 1 4 6 4/2
بیعت نکردن با ستمگران 0 2 1 2 5 2
حفظ جان حضرت 0 1 2 1 4 6/1
پاسداری از آیین اسلام 0 1 2 3 6 4/2
امید 1 2 0 1 4 6/1
ولایت فقیه 0 0 0 1 1 4/0
تشنۀ عدالت 0 0 0 1 1 4/0
صبر 1 1 4 1 7 8/2
آروزی دیدار 1 0 2 3 6 4/2
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج 0 0 0 0 0 0
دعا کردن 1 4 4 2 11 4/4
خواندن نماز 4 3 3 4 14 6/5
زیارت عاشورا 0 0 0 0 0 0
اخلاص در عمل 0 1 1 1 3 2/1
بردباری 1 0 1 1 3 2/1
کمک به مردم 2 5 4 2 13 2/5
توجه به پدر و مادر 1 5 4 3 13 2/5
احترام و قرائت قران 2 1 3 5 11 4/4
خدمت به فقیران 1 1 2 1 5 2
یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب 0 0 0 0 0 0
در سراسر دنیا 0 0 0 0 0 0
بیعت با حضرت 0 0 0 0 0 0
یاران جوان 0 1 1 0 2 8/0
خوش‌چهره 1 0 0 3 4 6/1
وفادار 3 2 7 2 14 6/5
محکم چون کوه 0 0 0 0 0 0
ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین 0 0 0 0 0 0
کاهش نیافتن بنیۀ آن حضرت 0 0 0 0 0 0
مجموع فراوانی 42 56 75 79 252 100
درصد 7/16 2/22 8/29 3/311 100
میانگین فراوانی در پایه 63
جدول 5. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورها
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی
اسامی و القاب 26 3/10
گفتار، رفتار، سیره 60 8/23
شرایط و علایم ظهور 33 1/13
دلایل غیبت و اثرات آن 40 9/15
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 73 29
یاران حضرت مهدی(عج) 20 9/7
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0
جمع 252 100
ج) نتایج بررسی سؤال سوم پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جدول‌های شمارۀ شش، هفت و هشت: مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های تعلیمات اجتماعی ابتدایی 92 مورد است که 2/15 درصد از کل فراوانی‌های تحلیل شده را دربر می‌گیرد. از بین مؤلفه‌های مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به مؤلفۀ پاسداری از آیین اسلام با 6/7 درصد و به تعداد زیادی از مؤلفه‌ها اصلاً توجه نشده است.
در بین کتاب‌های تعلیمات اجتماعی ابتدایی، کتاب تعلیمات اجتماعی سوم با 6/44 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده بیشترین توجه و کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم با 6/19 درصد، کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته است. بنابراین تمامی سه جلد کتاب‌های تعلیمات اجتماعی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه کرده‌اند.
میانگین فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های تعلیمات اجتماعی ابتدایی 7/30 مورد است. لذا کتاب‌های تعلیمات اجتماعی سوم و پنجم ابتدایی بالاتر از میانگین و کتاب اجتماعی چهارم پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار، سیره با 7/33 درصد و به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
جدول 6. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به تفکیک محور، مؤلفه و کلاس
محور مؤلفه‌ها / کلاس سوم چهارم پنجم فراوانی درصد
اسامی و القاب مهدی 0 0 0 0 0
قائم 0 0 0 0 0
یوسف 0 0 0 0 0
حجة بن الحسن 0 0 0 0 0
گل نرگس 0 0 0 0 0
محمد 0 0 3 3 3/3
امام زمان 0 0 0 0 0
بقیة الله 0 0 0 0 0
گفتار، رفتار، سیره هدایت 2 1 1 4 3/4
رهبری 4 1 1 6 5/6
حکومت اسلامی 1 0 0 1 1/1
عزت‌بخشی 1 0 0 1 1/1
نابود کننده شرک 1 1 3 5 4/5
بخشندگی 0 0 0 0 0
پرهیزگاری 2 1 2 5 4/5
برقراری عدالت 0 1 1 2 2/2
حفظ و نجات شیعیان 1 0 1 2 2/2
راز و نیاز 1 0 1 2 2/2
دوست صمیمی 3 0 0 3 3/3
شرایط و علائم ظهور خروج سفیانی 0 0 0 0 0
خروج دجال 0 0 0 0 0
قتل نفس زکیه 0 0 0 0 0
خروج یمانی 0 0 0 0 0
بی‌حوصلگی 0 0 0 0 0
محزون 0 0 0 0 0
ترس 1 1 0 2 2/2
نماز جماعت 1 0 0 1 1/1
آرامش 2 0 1 3 3/3
گناه 0 1 2 3 3/3
دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم 1 1 0 2 2/2
بیعت نکردن با ستمگران 3 1 2 6 5/6
حفظ جان حضرت 2 0 1 3 3/3
پاسداری از آیین اسلام 2 2 3 7 6/7
امید 0 0 0 0 0
ولایت فقیه 1 0 2 3 3/3
تشنۀ عدالت 0 1 1 2 2/2
صبر 0 0 0 0 0
آروزی دیدار 0 0 0 0 0
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج 0 0 0 0 0
دعا کردن 0 0 1 1 1/1
خواندن نماز 3 0 0 3 3/3
زیارت عاشورا 0 0 0 0 0
اخلاص در عمل 2 2 1 5 4/5
بردباری 0 0 0 0 0
کمک به مردم 1 2 3 6 5/6
توجه به پدر و مادر 2 0 0 2 2/2
احترام و قرائت قران 0 0 0 0 0
خدمت به فقیران 0 2 0 2 2/2
یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب 0 0 0 0 0
در سراسر دنیا 0 0 0 0 0
بیعت با حضرت 0 0 1 1 1/1
یاران جوان 1 0 0 1 1/1
خوش‌چهره 0 0 0 0 0
وفادار 3 0 2 5 4/5
محکم چون کوه 0 0 0 0 0
ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین 0 0 0 0 0
کاهش نیافتن بنیۀ آن حضرت 0 0 0 0 0
مجموع فر اوانی 41 18 33 92 100
درصد 6/44 6/19 9/35 100
میانگین فراوانی در پایه 7/30
جدول 7. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورها
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی
اسامی و القاب 3 3/3
گفتار، رفتار، سیره 31 7/33
شرایط و علایم ظهور 9 8/9
دلایل غیبت و اثرات آن 23 25
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 19 7/20
یاران حضرت مهدی(عج) 7 6/7
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0
جمع 92 100
د) نتایج بررسی سؤال چهارم پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای مجموع کتاب‌های درسی سه‌گانۀ مورد بررسی دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جداول شماره هشت، نه، ده و یازده: مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده دربارۀ میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در کتاب‌های درسی سه گانه مورد بررسی 607 مورد است. در بین کتاب‌های مورد بررسی، به ترتیب کتاب‌های فارسی 3/43 درصد، کتاب‌های هدیه‌های آسمانی 5/41 درصد و کتاب‌های تعلیمات اجتماعی 2/15 درصد توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته‌اند. میانگین فراوانی محورهای تحلیل شده در کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی بر حسب سه عنوان کتاب، 3/202 مورد است. لذا کتاب‌های فارسی و هدیه‌های آسمانی بالاتر از میانگین و کتاب‌های تعلیمات اجتماعی پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده در کتاب‌های درسی سه گانه مورد بررسی، بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار، سیره با 1/30 درصد شده، در حالی که به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
بین پایه‌های مختلف دورۀ ابتدایی در کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی، پایۀ پنجم با 7/27 درصد بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت نموده، در حالی که پایۀ اول با 4/7 درصد کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته‌اند. میانگین فراوانی محورهای مفهومی تحلیل شده در کتاب‌های درسی سه‌گانۀ مورد بررسی برحسب پایه‌های مختلف دورۀ ابتدایی، 4/121 مورد است. بنابراین پایه‌های سوم، چهارم و پنجم ابتدایی بالاتر از میانگین قرار دارند و پایه‌های اول و دوم ابتدایی پایین‌تر از میانگین هستند.
در بین کتاب‌های درسی سه‌گانۀ مورد بررسی، کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم با 13 درصد بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته و کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی با 3 درصد، کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته است.
جدول 8. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب نوع درس
درس فراوانی درصد فراوانی رتبه میزان توجه
فارسی (بخوانیم) 263 3/43 اول
هدیه‌های آسمانی 252 5/41 دوم
تعلیمات اجتماعی 92 2/15 سوم
جمع 607 100 *******
میانگین فراوانی در هر عنوان کتاب درسی 3/202
جدول 9. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورهای مورد بررسی
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی رتبه میزان توجه
اسامی و القاب 31 1/5 ششم
گفتار، رفتار، سیره 183 1/30 اول
شرایط و علایم ظهور 72 9/11 چهارم
دلایل غیبت و اثرات آن 97 16 سوم
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 178 3/29 دوم
یاران حضرت مهدی(عج) 46 6/7 پنجم
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0 هفتم (آخر)
جمع 607 100 *****
میانگین فراوانی در هر محور مفهومی 4/84
جدول 10. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی
به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب کتاب و پایه
کتاب/ پایه
فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده درصد فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده رتبۀ میزان توجه
بخوانیم اول ابتدایی 45 4/7 هشتم
بخوانیم دوم ابتدایی 55 1/9 ششم
بخوانیم سوم ابتدایی 48 9/7 هفتم
بخوانیم چهارم ابتدایی 59 7/9 سوم
بخوانیم پنجم ابتدایی 56 2/9 چهارم
هدیه‌های آسمانی دوم ابتدایی 42 9/6 نهم
هدیه‌های آسمانی سوم ابتدایی 56 2/9 پنجم
هدیه‌های آسمانی چهارم ابتدایی 75 4/12 دوم
هدیه‌های آسمانی پنجم ابتدایی 79 13 اول
تعلیمات اجتماعی سوم ابتدایی 41 8/6 دهم
تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی 18 3 دوازدهم
تعلیمات اجتماعی پنجم ابتدایی 33 4/5 یازدهم
جمع 12 کتاب 607 100 *****
میانگین فراوانی در هر کتاب 6/50
جدول 11. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب پایه
پایه فراوانی درصد رتبه میزان توجه
اول ابتدایی 45 4/7 پنجم
دوم ابتدایی 97 16 چهارم
سوم ابتدایی 145 9/23 سوم
چهارم ابتدایی 152 25 دوم
پنجم ابتدایی 168 7/27 اول
جمع 607 100
میانگین فراوانی در هر پایه 4/121
نتیجه
پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در کتاب‌های درسی فارسی، هدیه‌های آسمانی و تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی (12کتاب درسی) در راستای چهار پرسش اصلی پژوهش انجام شده و در آن هفت محور و 57 مؤلفۀ مفهومی مرتبط با مفاهیم مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی مذکور بررسی شده است؛ هرچند این کتاب‌ها هم‌رتبه نیستند و مقایسۀ آنها با یکدیگر باید همراه با احتیاط‌های لازم صورت گیرد. نتایج حاصل از بررسی پرسش‌های پژوهش نشان داد که:
1. کتاب‌های فارسی (با 263 مورد) نسبت به کتاب‌های هدیه‌های آسمانی (با 252 مورد) و تعلیمات اجتماعی (با 92 مورد) توجه بیشتری را به مفاهیم مرتبط با مهدویت و محورها و مؤلفه‌های مفهومی آن داشته‌اند و رتبۀ اول را به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به خود اختصاص داده‌اند. هرچند در مقایسه کتاب‌های فارسی در پنج پایۀ ارائه شده، کتاب‌های هدیه‌های آسمانی در چهار پایه و کتاب‌های اجتماعی در سه پایه ارائه شده است. نتایج مذکور با نتایج پژوهش‌های مرزوقی (1387)، کلبعلی (1384)، مؤسسه CMIP (2007) و جرویس و توبیین (2006) تاحدودی همخوان بوده است. کتاب‌های مذکور به شش محور مفهومی و مؤلفه‌های آن توجه داشته‌اند، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. رتبۀ اول توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را فارسی چهارم به خود اختصاص داده است. در مجموع کتاب‌های مذکور توانسته‌اند، تاحدودی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نمایند، هرچند در برخی از کتاب‌های مذکور، مؤلفان می‌توانستند به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت اشارۀ بهتری نمایند.
2. کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت و محورها و مؤلفه‌های مفهومی آن رتبۀ دوم را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج مذکور با نتایج پژوهش‌های مرزوقی (1387)، کلبعلی (1384)، مؤسسه CMIP (2007) و جرویس و توبیین (2006) تاحدودی همخوان بوده است. کتاب‌های مذکور به شش محور مفهومی و مؤلفه‌های آن توجه داشته‌اند، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. رتبۀ اول توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را هدیه‌های آسمانی پنجم به خود اختصاص داده است. در مجموع کتاب‌های مذکور توانسته‌اند، تا حدودی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نمایند، هرچند در برخی از کتاب‌های مذکور، مؤلفان می‌توانستند در برخی درس‌ها اشاره مطلوب‌تری به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته باشند. گفتنی است این کتاب‌ها هنوز بر اساس راهنمای برنامۀ درسی دینی تهیه نشده‌اند، در حالی که کتاب‌های فارسی بر اساس راهنمای برنامۀ درسی تدوین شده‌اند، از این‌رو لازم است احتیاط در نتایج صورت گیرد.
3. کتاب‌های تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی، رتبۀ سوم به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج مذکور با نتایج پژوهش‌های مرزوقی (1387)، کلبعلی (1384)، مؤسسه CMIP (2007) و جرویس و توبیین (2006) تاحدودی همخوان بوده است. کتاب‌های مذکور به شش محور مفهومی و مؤلفه‌های آن توجه داشته‌اند، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. رتبۀ اول توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را تعلیمات اجتماعی سوم به خود اختصاص داده است. در مجموع کتاب‌های مذکور توانسته‌اند تا حدودی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نمایند، هرچند در برخی از کتاب‌های مذکور، مؤلفان می‌توانستند در برخی درس‌ها اشارۀ مطلوب‌تری به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته باشند.
4. شش محور مرتبط با مهدویت مورد توجه بوده است، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. گفتنی است در توجه به محورها بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار و سیره بوده است.
5. در بین پایه‌های مختلف دورۀ ابتدایی، پایۀ پنجم بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته، در حالی که پایۀ اول کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت کرده است.
6. در بین کتاب‌ها، کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم، بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته، در حالی که کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت نموده است. بنابراین، می‌توان گفت در مجموع، تمام کتاب‌های مورد بررسی کم و زیاد به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه کرده‌اند.
7. بررسی روند نتایج پژوهش‌های انجام شده نشان داده که در کتاب‌های جدیدالتألیف همچون بخوانیم (فارسی)، هدیه‌های آسمانی و تعلیمات اجتماعی که در سال‌های اخیر چاپ شده‌اند، میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت از نظر کمّی اضافه شده است. اما باز هم به نظر می‌رسد در برخی کتاب‌ها و درس‌ها مؤلفان می‌توانستند به موضوع مرتبط با مهدویت اشاره‌های بهتر و مستقیم‌تری کنند. نتیجۀ مذکور با نتایج پژوهش فقیهی (1388) کاملاً همخوان است.
8. در مجموع باید گفت کتاب‌های درسی وظیفۀ انتقال و اشاعۀ مهدویت و انتظار به کودکان را برعهده دارند. نتایج پژوهش، میزان توجه کتاب‌های درسی را به مفاهیم مرتبط با مهدویت را تعیین نمود و نقاط قوت و ضعف بیان شد. گفتنی است میزان توجه فعلی به مفاهیم مرتبط با فرهنگ ایثار و شهادت به دلایلی همچون نگرش برنامه‌ریزان درسی، ترجیحات مؤلفان کتاب‌های درسی به مباحث مختلف، محدودیت در حجم کتاب‌های درسی و تلقی کافی بودن فراوانی‌های بیان شده در کتاب‌های درسی است که لازم است با بررسی‌های میدانی و استفاده از نظرات صاحب‌نظران، کافی بودن مباحث ارائه شده مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد.
پیشنهادهای عملی
1. محورها و مؤلفه‌های پژوهش می‌تواند مورد استفادۀ کارشناسان دفتر تألیف کتاب‌های درسی قرار گیرد تا در هنگام تألیف یا تغییر و اصلاح از آن استفادۀ لازم را بنمایند. نتایج پژوهش نیز می‌تواند زمینه‌ای را برای بررسی و بازنگری محتوای کتاب‌های درسی فراهم کرده تا دست‌اندرکاران تألیف کتاب‌های درسی با مرور نتایج حاصله به بسترهای موجود و احیاناً غفلت‌های انجام شده بیشتر واقف شده و در بازنگری‌های پیوستۀ برنامه‌های درسی و پشتیبانی آنها در سیستم آموزشی کشور به اصلاح، ترمیم و تکمیل مطالب کتاب‌های درسی مذکور بپردازند.
2. از آن‌جا که تمام دروس مورد بررسی در پژوهش حاضر به تعبیر صاحب‌نظران از جمله دروسی بوده‌اند که امکان توجه به مباحث مرتبط با مهدویت را در خود داشته‌اند، ولی در برخی موارد به طور شایسته عمل نشده است. می‌توان ضمن تشویق کارشناسان تألیف کتاب‌های که در این راستا موفقیت قابل قبولی داشته‌اند، از آنها در راستای آشناسازی بیشتر سایر گروه‌های تألیف کتاب‌های درسی در انتقال و توسعۀ این مفاهیم کمک گرفت.
3. انتظار می‌رفت کتاب‌های هدیه‌های آسمانی در این راستا توجه بیشتری را به مفاهیم مرتبط با مهدویت کنند که در طول راه پژوهش مشخص شد این کتاب‌ها در مرتبۀ دوم توجه به مقولۀ مورد بررسی (مباحث مهدویت) قرار دارند. شایسته است دست‌اندرکاران کتاب‌های مذکور دست‌کم در حد انتظار از این دروس بیش از پیش به این مفاهیم توجه نمایند.
4. همۀ کتاب‌های مورد بررسی، همچنان عرصۀ توجه بیشتر به این مبحث مهم (مهدویت) را در خود داشته به طوری که در طول بحث و نتیجه‌گیری مواردی از فرصت‌های احتمالی موجود در کتاب‌های درسی که مورد غفلت واقع شده، بازگویی و بازشناسی شده‌اند. در این راستا باید اذعان نمود که برای ایجاد تغییر رفتار در کودکان و نوجوانان لازم است از طرف ادبا و نویسندگان بزرگ، متن‌ها و داستان‌های مربوط با مهدویت به شیوه‌های مستقیم و غیرمستقیم در کتاب‌ها بیان گردند. البته باید توجه داشت سطح آموزش برخی از مفاهیم مرتبط با مهدویت فراتر از دورۀ سنی ابتدایی است.
5. در برخی از دروس مندرج در کتاب‌های مورد بررسی، زمینۀ این که به طور روشن‌تری به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت پرداخته شود وجود داشته، ولی چنان‌که باید از بسترهای مذکور استفاده نشده است. به عنوان مثال، با توجه به نقش تصویر‌سازی در باورپذیری کودکان، در تدوین ادبیات مصوّر مهدوی، تلاش بیشتری صورت گیرد.
6. مؤلفان می‌توانند با گنجاندن مطالبی دربارۀ مفاهیم مرتبط با مهدویت در برخی از دروس دیگر همچون ریاضی، علوم و ... (مثلاً در تمرین‌های آنها) بر رسالت خود در انتقال ارزش‌ها از طریق کتاب‌های درسی موفق‌تر باشند.
7. دست‌اندرکاران آموزش و پرورش می‌توانند به کمک آموزش‌های ضمن خدمت، اهمیت پرداختن به مفاهیم مرتبط با مهدویت را برای معلمان، دبیران و ... توضیح و تشریح نمایند تا آنان در فرصت‌ها و مناسبت‌های گوناگون برای دانش‌آموزان موضوع مهدویت و انتظار را تبیین کنند. در این راستا سعی شود معلمان، دانش‌آموزان را در وقت‌های مناسب کلاس با سیرت، هدف، علل غیبت و عوامل ظهور امام زمان(عج) آشنا کنند. همچنین می‌توان از فیلم‌هایی استفاده کرد که با موضوع مهدویت و انتظار باشد و برای فراگیران پخش شود.
8. معلمان می‌توانند با دعوت از روحانیون و افراد خبره به کلاس، موضوع را برای دانش‌آموزان بهتر تشریح کنند.
منابع
1. تقی‌پور ظهیر، علی، مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی آموزشی و درسی، تهران، انتشارات آگاه، 1383ش.
2. جعفری هرندی، رضا، بررسی محتوای کتاب‌های درسی دوره آموزش عمومی از نظر وجود مفاهیم هشت سال دفاع مقدس، اصفهان، شورای تحقیقات سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان، 1381ش.
3. حسینی دشتی، سید عبدالله، چهره‌های درخشان چهارده معصوم، قم، انتشارات موعود سالم، 1384ش.
4. رهنما، اکبر، بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، تهران، موسسۀ پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی، 1384ش.
5. شعبانی، زهرا، بررسی تطبیقی برنامه‌های درسی دینی و اخلاقی دورۀ ابتدایی در ایران و چند کشور جهان، تهران، مؤسسه پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی وزارت آموزش و پرورش، 1383ش.
6. شفیعی سروستانی، اسماعیل، «رویکردهای افراطی و تفریطی در حوزه مهدویت، ماه‌نامه موعود، ش92، 1387ش.
7. صافی، احمد، سازمان و اداره امور مدارس، تهران، انتشارات رشد، 1388ش.
8. صالحی، غلام‌رضا، «مهدویت و اهداف نظام تربیتی اسلام، فصل‌نامۀ مشرق موعود، سال اول، ش3، 1386ش.
9. ، «مهدویت و اصول نظام تربیتی اسلام، فصل‌نامۀ مشرق موعود، سال اول، ش4، 1386ش.
10. فتحی واجارگاه، کوروش، اصول و مفاهیم برنامه‌ریزی درسی، تهران، انتشارات بال، 1390ش.
11. فقیهی، علی‌نقی، نقد و بررسی وضعیت آموزشی مهدویت در کتب درسی بینش و معارف اسلامی نظام آموزش و پرورش کشور قبل و بعد از انقلاب اسلامی، قم، مؤسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی با همکاری مؤسسه انتظار نور، 1388ش.
12. کلبعلی، ایران‌دخت، محتوای کتاب‌های تعلیمات دینی، اجتماعی و ادبیات فارسی در رابطه با آشناسازی دانش‌آموزان با ارزش‌های اسلامی و ایرانی؛ گزارش پژوهش شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1384ش.
13. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1413ق.
14. گودرزی، مجتبی، «بررسی رابطه آموزه‌های مهدویت و تعلیم و تربیت اسلامی، فصل‌نامۀ مشرق موعود، سال اول، ش2، 1386ش.
15. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1413ق.
16. مرزوقی، رحمت‌الله، «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس: رویکردی به فلسفه تربیتی انتظار، دوفصل‌نامۀ تربیت اسلامی، سال سوم، ش7، 1387ش.
17. مشایخ، فریده، فرایند برنامه‌ریزی آموزشی، تهران، انتشارات مدرسه، 1389ش.
18. ملکی، حسن، برنامه‌ریزی درسی (راهنمای عمل)، مشهد، دانشگاه فردوسی، مؤسسه انتشارات پیام اندیشه، چاپ هشتم، 1388ش.
19. موحدیان عطار، علی، «ابعاد جهانی موعودباوری، نشریۀ معارف، ش19، 1383ش.
20. موسی‌پور، نعمت‌الله، «تحولات برنامۀ درسی آموزش دینی دورۀ ابتدایی، دانش، دورۀ 10، ش3، 1382ش.
21. مهرمحمدی، محمود؛ صمدی، پروین، «بازنگری در الگوی آموزش دینی جوانان و نوجوانان در دوره تحصیلی متوسطه، فصل‌نامۀ نوآوری‌های آموزشی، ش3، 1382ش.
22. نوریان، محمد، تحلیل برنامه درسی دوره ابتدایی ایران، تهران، انتشارات گویش نو، 1389ش.
23. ، تحلیل محتوای رسانه‌های آموزشی با تأکید بر کتاب‌های درسی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران _ جنوب، 1387ش.
24. نیکلس، ادری و هاوارد، راهنمای عملی برنامه‌ریزی درسی، ترجمه: داریوش دهقان، تهران، قدیانی، 1381ش.
25. وزارت آموزش و پرورش، مجموعه مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش، 1385ش.
26. یارمحمدیان، محمدحسین، اصول برنامه‌ریزی درسی، تهران، انتشارات یادواره کتاب، 1390ش.
27. Al-Aqeeli, Abdul Muhsin S. (2005), Arab and Muslim Image in the public Education Textbooks of Britain (Study Summary), Educational Research, Ministry of Education, Kingdom of Saudi Arabia, http://www. Islam online. net/ English/art culture.
28. Al-Banyan, Ahmed A. (2005), Arab and Muslim Image in Public Education Textbooks of the United States of States of Ametica Educational Research, Ministry of Education, Kingdom of Saudi Arabia, http://www. Islam online. Net/English/ art culture.
29. Al-khabti, Ali, S. (2005), Arab and Muslim Image in the public Education Textbooks of Israel (Summary of Study), Educational Research, Ministry of Education, kingdom of Saudi Arabia, http://www. Islam online. net/English/art culture.
30. Altabach, P. C. (1991). Textbook in American society: Politics, and Pedagogy. Albany, NY: state university of New York Press.
31. American Psychological Association (APA) (2008) media online Etymology Dictionary. From Dictionary. Com. Website: http: // dictionary refrence. Com.
32. Berelson,B(2004). Content Analysis in Communication Research,Glencoe, Ill.,The Free Press.
33. Connelly, F. M.and Clandinin, D.J(2006). Teachers as Curriculum planners. The Ontario institute For Studies in Education, Teachers College Columbia University.
34. Groiss, Arnin & Nethanel Toobian (Nahid)(2006), The Attitude to The other and to peace in Iranian School Book and Teachers Guudes Downlo Center for Monitoring the Impact of peace, Study Downloadable from: http://www. Edume. Org.
35. Marsh , C . ( 2003 ) . Key Concepts For Understanding Curriculum . London ; Falmer press.
36. Mc neil , J . ( 2005 ). Curriculum : A comprehensive introduction (7 th ed ) . N Y : Harpercollins College Publishers.
37. Midgley, C. & Anderman, E, L. (2003). Differences between elementary and middle school teachers and students. Journal of Early Adolescence, 15, 113-126.
38. SATC (2007), “Iranian Textbooks: Content and Context”, Research Report, www. Fas. Org/irp/dni/ose/Iran text.
39. Unesco, (2005). A Comprehensive Strategy for Textbooks and learning Materials, UNESCO, Paris.
هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل میزان توجه به مباحث مهدویت در کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست و رویکرد پژوهش، کاربردی است. جامعۀ پژوهش، کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی را دربر می‌گیرد که در سال 1389 چاپ شده و سه عنوان «هدیه‌های آسمانی، «بخوانیم و «تعلیمات اجتماعی با 12 جلد به صورت هدفمند در نمونه قرار گرفته‌اند. ابزار اندازه‌گیری چک‌لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بوده و نتایج پژوهش با استفاده از شاخص‌های آمار توصیفی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند. عمده‌ترین نتایج پژوهش بیان‌گر آن است که در مجموع 607 مرتبه به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت توجه شده است. میزان آن در کتاب‌های بخوانیم (فارسی)، هدیه‌های آسمانی و تعلیمات اجتماعی، به ترتیب 263، 252 و 92 مرتبه است. همچنین بیشترین توجه به محور، گفتار، رفتار، سیره، کلاس پنجم و کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم شده و کمترین توجه به محور، ظهور و اتفاقات بعد از آن، کلاس اول ابتدایی و کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی صورت گرفته است.
واژگان کلیدی
محتوا، کتاب درسی، تحلیل محتوا، دورۀ ابتدایی، مهدویت.
مقدمه
محتوا یکی از عناصر هر برنامۀ درسی است. محتوای برنامۀ درسی شامل دانش‌ها، مهارت‌ها، فرایندها و ارزش‌هاست که دانش‌آموز در ضمن آموزش یا در فرایند یاددهی _ یادگیری با آن در تعامل قرار می‌گیرد (نوریان، 1389). محتوای برنامۀ درسی دربر دارندۀ دانش‌ها (حقایق، تبیین‌ها، اصول، تعاریف)، مهارت‌ها و فرایندها (خواندن، نوشتن، حساب کردن، تفکر منطقی، تصمیم‌گیری، ایجاد ارتباط) و ارزش‌ها (خوب و بد، درست و نادرست، زشت و زیبا) است (ملکی، 1388). در این‌باره کانلی (2006) نیز معتقد است محتوای برنامۀ درسی حقایق خاص، عقاید، اصول و مسائلی را دربر می‌گیرد که در یک درس خاص گنجانده شده‌اند.
هر محتوا برای ارائه به دیگران نیازمند ابزار و وسایلی است. یک کتاب، یک روزنامه، سخنان یک فرد، یک فیلم، یک تصویر، یک نقاشی و ... وسایل و ابزاری هستند که اطلاعات و داده‌ها در آنها نگهداری شده و منتقل می‌شوند. این ابزارها و وسایل، رسانه نامیده می‌شوند (ای. پی. ای، 2008). لذا محتوای برنامۀ درسی در رسانه‌های آموزشی، سازماندهی شده و ارائه می‌گردد. یکی از پرکاربردترین و مهم‌ترین رسانه‌های آموزشی در نظام‌های آموزشی کشورهای مختلف جهان، کتاب درسی است (نوریان، 1389). آل تباچ (1991) اعتقاد دارد کتاب‌های درسی همه‌روزه توسط معلمان و دانش‌آموزان به کار می‌رود و گاهی اوقات به عنوان تمام برنامۀ درسی، مورد تأکید معلمان قرار می‌گیرد.
یونسکو (2005) در تعریف کتاب درسی می‌نویسد:
کتاب درسی، وسیلۀ اصلی یادگیری است که برای دستیابی به مجموعۀ خاصی از نتایج آموزشی طراحی شده، و از متن، تصویر یا متن و تصویر، تشکیل شده است و به طور سنتی، مجموعۀ چاپی مجلدی است که آسان‌سازی توالی فعالیت‌های یادگیری را هدایت و راهنمایی می‌کند.
کتاب درسی، در نظام آموزشی متمرکز ایران، اهمیت ویژه‌ای دارد، به طوری که اغلب فعالیت‌های آموزشی و پرورشی در چارچوب کتاب درسی و محتوای آن انجام می‌شود (یارمحمدیان، 1390).
با توجه به نقش و اهمیت کتاب‌های درسی، وظیفۀ انتخاب، تنظیم، تدوین و سازماندهی محتوای کتاب‌های درسی مربوط به برنامه‌ریزان درسی است (تقی‌پور ظهیر، 1383). دست‌کم دو نوع محتوا در هر درس قابل شناسایی است؛ محتوای مکتوب که در واقع همان کتاب درسی است که توسط دانش‌آموزان مورد مطالعه قرار می‌گیرد و محتوای شفاهی که نوشته شده نبوده و شامل توضیحات معلم و نحوۀ تدریس وی در کلاس درس است (فتحی واجارگاه، 1390).
تهیه و تدوین محتوای کتاب‌های درسی باید بر اساس اصول برنامه‌ریزی درسی باشد. در این زمینه تناسب محتوا با نیازها، علایق و تجربیات زندگی دانش‌آموزان مورد توجه بوده، به علاوه برخی ضوابط عملی انتخاب محتوا شامل ارتباط با مسائل روز، توجه به میراث فرهنگی، پایه‌ای برای آموزش مداوم و فرصت مناسب برای فعالیت‌های یادگیری چندگانه نیز باید مورد توجه واقع شود (Marsh, 2003؛ مشایخ، 1389). جنبه‌های نظری، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و فردی از جمله زمینه‌های پیچیده‌ای هستند که بر روی ماهیت تصمیمات مرتبط با محتوای برنامۀ درسی تأثیر می‌گذارند (Mc neil. 2005، نیکلس، 1381).
میدگلی و اندرمان (2003) اهمیت محتوای دروس (کتاب‌ها) را در انتقال مفاهیم و ارزش‌ها بسیار مهم توصیف نموده‌اند. کتاب‌های درسی، از بهترین مراجعی هستند که مفاهیم و پیام‌های مختلف مثل مفاهیم مربوط به مهدویت را به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند. این محتوا می‌تواند در دورۀ ابتدایی به دلیل شکل‌گیری شخصیت دانش‌آموزان تأثیری بیشتری بر جای گذارد (جعفری هرندی، 1381). دورۀ ابتدایی از نظر شکل‌گیری شخصیت، تربیت حواس، تربیت تخیل، شناخت استعدادها و رغبت‌های فردی دانش‌آموزان، پرورش فضایل اخلاقی و معنوی، افزایش تجارب و معلومات عمومی برای بهتر زیستن در جامعه و رشد تفکر علمی، اهمیت ویژه‌ای دارد (صافی، 1388).
در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران _ که بر مبنای جهان‌بینی اسلامی استوار است _ انسان مطلوب دارای ویژگی‌هایی است که تجلی کامل آن صفات، تنها در وجود مقدس پیامبر اعظم(ص) و اهل بیت(ع) تبلور یافته است (رهنما، 1384).
برای دورۀ ابتدایی، اهداف اعتقادی، اخلاقی، علمی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، زیستی، سیاسی و اقتصادی متعددی توسط سیاست‌گذاران آموزشی (وزارت آموزش و پرورش، 1385) مطرح شده که در برخی از این اهداف، توجه به موضوع مهدویت و حوزها و مؤلفه‌های آن می‌تواند بستر خوبی برای تأمین اهداف مذکور و زمینه‌سازی رشد دانش‌آموزان باشد.
اندیشۀ مهدویت که در اصل اعتقادی «امامت ریشه دارد از مهم‌ترین اصول اعتقادی و از پایه‌های اساسی مذهب شیعه به شمار می‌رود. این باور که در واقع اعتقاد به ظهور فردی از سلالۀ پیامبر(ص) در آخرالزمان که نجات‌بخش و عدل‌گستر است، بین تمامی مذاهب اسلامی مشترک است. از سوی دیگر، اندیشۀ مهدویت در ابعاد گسترده‌ای از موضوعات مهم فردی و اجتماعی اثربخش بوده و به عنوان محوری مهم در مبانی اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، تربیتی و فرهنگی محسوب شده است (فقیهی، 1388).
موعود باوری یا اعتقاد به سررسید وعده‌ای در آیندۀ دور یا نزدیک که در آن اوضاع آرمانی ادیان یا اقوام برآورده خواهد شد، اندیشه‌ای فراگیر و جهان‌شمول است. در حوزۀ اندیشۀ اسلامی، اندیشۀ منجی موعود با مفهوم مهدی، مهدویت و قائم تبیین می‌شود (موحدیان عطار، 1383)؛ موعودی که در سال 255 در سامرا به دنیا آمده و همچنان زنده است و در حجاب غیبتی طولانی به سر می‌برد (کلینی، 1413).
آموزش‌های مهدوی مبتنی بر فلسفۀ تعلیم و تربیت اسلامی، نقشی مهم را در زمینه‌سازی برای ظهور ایفا می‌کند. آموزه‌های مهدویت و انتظار نیز ظرفیت‌ها و دلالت‌های فراوان تربیتی برای تأسیس فلسفه و نظام آموزش پرورش مهدوی دارد. از این‌رو دولت زمینه‌ساز باید به سیاست‌گذاری در امر تعلیم و تربیت و تدوین نظام آموزش و پرورش بر اساس آموزه‌های مهدویت و انتظار اهتمام ورزد (فقیهی، 1388).
یکی از عرصه‌های مناسب در زمینۀ ارائه مفاهیم مربوط به مهدویت و انتظار، کتاب‌های درسی است. نگاهی گذرا به اهداف تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران این حقیقت را آشکار می‌نماید که تربیت انسان آرمانی، بدون بهره‌گیری تام و تمام از مبانی نظری و عملی اسلام و تأسی به انسان‌های تربیت یافته در این مکتب و در رأس آنها پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) میسر نیست. حال این پرسش مطرح است که در فرایند تعلیم و تربیت رسمی جمهوری اسلامی ایران، وجود مبارک حضرت مهدی(عج) چگونه و چقدر در مقام انسان نمونۀ جهان خلقت، برای الگوسازی به کودکان و نوجوانان معرفی شده است؟ با توجه به نقش و جایگاه کتاب‌های درسی در نظام آموزشی ایران به عنوان محصول برنامۀ درسی، کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی از منظر فوق، مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
در بررسی پیشینۀ پژوهش مشخص شد که دربارۀ این موضوع پژوهش‌های چندانی انجام نشده است؛ اما به عنوان شاهد به برخی از آنها اشاره می‌شود. نتایج پژوهش فقیهی (1388) با عنوان «نقد و بررسی وضعیت آموزشی مهدویت در کتب درسی بینش و معارف اسلامی نظام آموزش و پرورش کشور قبل و بعد از انقلاب، حاکی از آن است که در کتب تحصیلی دوران بعد از انقلاب به شکل معناداری بیشتر از پییش از انقلاب به مباحث مربوط به مهدویت پرداخته است. در ضمن هرچند در بعد از انقلاب از نظر کمّی افزایش داشته‌ایم، اما برای ایجاد و ارتقای نگرش مناسب و کارآمد در دانش‌آموزان، هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های ضروری لازم است.
مرزوقی (1387) در پژوهشی با عنوان «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس نشان داد که توجه نظام‌مند و برنامه‌ریزی شده‌ای در حوزۀ هدف‌گذاری و تدوین محتوا دربارۀ گسترش تفکر مهدویت وجود ندارد. شفیعی سروستانی (1387) در پژوهشی با عنوان «رویکردهای افراطی و تفریطی در حوزۀ مهدویت شاخصه‌های رویکرد مهدوی در دوران پیش از انقلاب و بعد از انقلاب در ایران را کاملاً با یکدیگر متفاوت دانسته است. گودرزی (1386) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی رابطۀ آموزه‌های مهدویت و تعلیم و تربیت اسلامی اثرگذاری آموزه‌های مهدویت مثل معرفت امام عصر و انتظار بر تعلیم و تربیت را نشان داده است. صالحی (1386) در پژوهشی نظام تربیتی مهدویت و رابطۀ آن با اهداف نظام تربیتی اسلام را بررسی کرده و پس از آن بر اساس آیات و روایات، اهداف نظام تربیتی مهدویت را معرفی نموده است. همچنین صالحی (1386) در پژوهشی دیگر به مفهوم‌شناسی اصول تربیتی و جایگاه آنها در نظام تربیتی مهدوی پرداخته است. کلبعلی (1384) در پژوهشی به بررسی محتوای کتاب‌های دینی، اجتماعی و فارسی مقاطع ابتدایی و راهنمایی دربارۀ آشناسازی دانش‌آموزان با ارزش‌های اسلامی و ایرانی پرداخته است. نتیجۀ پژوهش، نشان داد ارزش‌های اسلامی در کتاب‌های فارسی و دینی از نظر کمّی برابر با اهداف آن دروس است، ولی ارزش‌های ایرانی در حد اهداف دروس مذکور نیست. کتب اجتماعی به موضوعاتی چون مسائل روز، واقعیت جامعه و ارزش‌های آن توجه کرده، ولی به ارزش‌های اسلامی به‌ویژه اخلاق و احکام اسلامی نپرداخته‌اند. شعبانی (1383) در تحقیق دیگری به بررسی تطبیقی برنامه‌های درسی دینی و اخلاقی دوره ابتدایی در ایران و چند کشور جهان پرداخته است. مهرمحمدی و صمدی (1382) در پژوهشی با عنوان «بازنگری در الگوی آموزش دینی جوانان و نوجوانان در دورۀ متوسطه الگویی را برای آموزش دینی جوانان و نوجوانان دورۀ متوسطه معرفی کرده‌اند. موسی‌پور (1382) به بررسی تحولات برنامۀ درسی آموزش دینی دورۀ ابتدایی ایران پرداخته و بیان کرده که در روند تحولی برنامۀ درسی آموزش دینی دورۀ ابتدایی، اصول سازماندهی بیشتر رعایت شده و استفاده از شیوۀ ارائۀ کتبی غلبه یافته است، همچنین آموزش‌های دینی، به پایه‌های پایین‌تر تسرّی داده شده و مدت آموزش با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. همچنین ارزشیابی برنامۀ درسی نقش لازم را ایفا نکرده است؛ بنابراین در مجموع گرچه برنامه‌های آموزش دینی دورۀ ابتدایی روندی رو به بهبود داشته‌اند، اما با وضع مطلوب فاصله دارند و نیازمند بازنگری و اصلاح هستند.
در تحقیقی که مؤسسۀ CMIP (2007) با عنوان «کتاب‌های درسی ایران، محتوا و زمینه انجام داده، گزارش کرده است از تحلیل 85 کتاب درسی ایران، نتیجه‌گیری می‌شود که در تمام کتاب‌ها به طور مستقیم و غیرمستقیم به ارائۀ تعالیم مذهب شیعه همچون تعالیم جهاد و شهادت پرداخته شده است (SATC).
جرویس و توبیین در گزارش تحقیقی SAIC (2006) بیان کرده‌اند که تأکید بر اسلام در تمام کتاب‌های درسی مدارس ایران وجود دارد.
البنیانی (2005) به بررسی محتوای ارائه شده از مسلمانان و اعراب در 18 کتاب درسی کشور امریکا پرداخته است. بر این اساس 50% کتاب‌های مورد بررسی به مسائل عادی اسلام اشاره داشته‌اند، 8/27% کتاب‌ها دیدگاهی کاملاً منفی نسبت به اسلام و 2/22% نکات مثبتی از اسلام ارائه کرده‌اند.
الخبطی (2005) 23 کتاب درسی فلسطین اشغالی را تحلیل کرده است؛ 13% کتاب‌های مورد بررسی، به مسائل عادی اسلام اشاره داشته و 3/4% دارای نکات مثبتی از اسلام است و 6/82% کتاب‌ها دیدگاهی کاملاً منفی به اسلام داشته‌اند.
العقیلی (2005) در پژوهش دیگری 30 کتاب درسی کشور انگلیس را تحلیل کرده است. بر این اساس 73% مباحث در مورد مسائل معمولی آیین اسلام و 17% مطالب مثبتی دربارۀ اسلام و 10% دارای مباحث منفی هستند.
به منظور شناسایی محورها و مؤلفه‌های مفهومی مطرح در حوزۀ مهدویت، نتایج پژوهش‌های انجام شدۀ پیشین و همچنین متون مطرح و موجود کشور دربارۀ موضوع مهدویت مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات آن در جدول شمارۀ 1 آورده شده است. جدول مذکور مبیّن هفت محور و 57 مؤلفۀ مفهومی دربارۀ مهدویت است. گفتنی است مؤلفه‌های مفهومی (واژه‌ها) وقتی لحاظ می‌شوند (شمرده می‌شوند) که در متون کتاب‌ها معنای مهدویت دهند.
جدول 1 طبقه‌بندی محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت
محورها مؤلفه‌های مفهومی
1. اسامی و القاب مهدی، قائم، یوسف، حجة بن الحسن، گل نرگس، محمد، امام زمان، بقیة‌الله
2. گفتار، رفتار، سیره هدایت، رهبری، حکومت اسلامی، عزت‌بخشی، نابودکنندۀ شرک، بخشندگی، پرهیزگاری، برقراری عدالت، حفظ و نجات شیعیان، راز و نیاز، دوست صمیمی
3. شرایط و علایم ظهور خروج سفیانی، خروج دجال، قتل نفس زکیه، خروج یمانی، بی‌حوصلگی، محزون، ترس، نماز جماعت، آرامش، گناه
4. دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم، بیعت نکردن با ستمگران، حفظ جان حضرت، پاسداری از آیین اسلام، امید، ولایت فقیه، تشنۀ عدالت، صبر، آرزوی دیدار
5. فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج، دعا کردن، خواندن نماز، زیارت عاشورا، اخلاص در عمل، بردباری، کمک به مردم، توجه به پدر و مادر، احترام و قرائت قرآن، خدمت به فقیران
6. یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب، سراسر دنیا، بیعت با حضرت، یاران جوان، خوش‌چهره، وفادار، محکم چون کوه
7. ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین، کاهش نیافتن بنیۀ آن حضرت
روش
در این‌جا روش انجام پژوهش در چهار قسمت به بحث گذارده خواهد شد.
الف) روش پژوهش
با توجه به تحلیل کمّی، عینی و نظام‌دار کتاب‌های درسی در زمینۀ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت و همچنین ابزار مورد استفاده، روش پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل محتوا بوده است. برلسون تحلیل محتوا را روشی پژوهشی برای توصیف عینی، منظم و کمّی محتوا دانسته است (2004). واحد ثبت در این تحقیق، مضمون است. واحد ثبت به بخش معنادار و قابل رمزگذاری محتوا اطلاق می‌شود و روش شمارش نیز فراوانی است. مقوله‌بندی در این تحقیق با روش جعبه‌ای است؛ یعنی طبقات (مقوله‌ها) پیش از اجرای تحقیق تعیین می‌شوند و به همین دلیل به آن، روش از پیش تعیین شده نیز می‌گویند (نوریان، 1387).
ب) جامعۀ آماری، نمونه و روش نمونه‌گیری
جامعۀ آماری، شامل همۀ کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی چاپ سال 1389 بوده که جمعاً 27 جلد کتاب درسی در پایه‌های مختلف است. نمونۀ پژوهش، شامل کتاب‌های درسی «بخوانیم (فارسی)، هدیه‌های آسمانی و «تعلیمات اجتماعی است. این کتاب‌ها با توجه به ماهیت موضوع پژوهش انتخاب شده و لذا نمونه‌گیری ما با روش هدفمند صورت گرفته است. موضوع این کتاب‌ها طوری است که انتظار می‌رود به موضوع پژوهش پرداخته باشند.
ج) ابزار اندازه‌گیری
ابزار گردآوری داده‌ها، چک‌لیست تحلیل محتوای کتاب‌های درسی محقق ساخته بوده که به منظور ساخت آن، ابتدا نتایج پژوهش‌های پیشین دربارۀ مهدویت و همچنین متون مطرح و موجود دربارۀ مهدویت همچون جلد سیزدهم بحارالانوار (مجلسی، 1413) و چهره‌های درخشان چهارده معصوم (حسینی دشتی، 1384)، به منظور دستیابی به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با موضوع مطالعه و بررسی شده که نتایج این بررسی با هفت محور و 57 مؤلفۀ مفهومی در جدول شماره یک آورده شده است.
به منظور حصول اطمینان از وجود روایی محورها و مؤلفه‌های مفهومی استخراجی اولیه در اختیار گروهی از صاحب‌نظران در عرصۀ مهدویت و همچنین برنامۀ درسی گذارده شد و از آنها خواسته شد محورها و مؤلفه‌های مفهومی را به لحاظ درجۀ تناسب با مفاهیم مرتبط با مهدودیت در طیفی از یک تا پنج ارزش‌گذاری کنند. ماحصل بررسی نتایج ارزش‌گذاری‌های آنان تأیید محورها و مؤلفه‌های مفهومی دسته‌بندی شده در محورها با ارزش میانگین 25/4 بوده است. افزون بر این در فرایند ساخت ابزار، برای اطمینان از وجود روایی صوری و محتوایی ابزار، چک‌لیست تهیه شدۀ اولیه، مجدداً توسط صاحب‌نظران و متخصصان مذکور، مورد بررسی قرار گرفته و پس از اعمال نظرات اصلاحی آنها فرم نهایی ابزار در طیفی از یک تا پنج ارزش‌گذاری شد که این بار نیز ارزش میانگین 4/4 را به دست آورد.
برای تأمین پایایی ابزار از تکنیک اجرای مجدد استفاده شده است. بدین صورت که فرم نهایی تهیه شده به طور همزمان و مجزّا در اختیار تحلیل‌گر محتوای متخصص دیگری نیز قرار داده شد که به طور مجزا چند درس از برخی کتاب‌ها را تحلیل نمایند. ضریب همبستگی داده‌های حاصل از تحلیل‌های انجام شده همزمان توسط پژوهش‌گر اصلی و متخصص مذکور، مورد محاسبه قرار گرفت که نتیجۀ حاصله مبیّن ضریب همبستگی 82/0 بوده است.
د) روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها
با توجه به روش انجام پژوهش و همچنین فقدان نمونه‌گیری و بررسی جامع سه عنوان کتاب درسی «بخوانیم (فارسی)، «هدیه‌های آسمانی و «تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی، تحلیل آماری داده‌های پژوهش در سطح توصیفی انجام شده و در این ارتباط از شاخص‌های گرایش مرکزی و پراکندگی چون فراوانی، درصد، میانگین، رتبه‌بندی و جداول توصیفی استفاده شده است.
یافته‌های پژوهش
در این قسمت، نتایج بررسی سؤال‌های پژوهش به تفکیک در پنج قسمت تشریح شده است:
الف) نتایج سؤال اول پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی بخوانیم (فارسی) دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جدول‌های شمارۀ دو، سه و هشت، مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های فارسی ابتدایی 263 مورد است که 3/43 درصد از کل فراوانی‌های تحلیل شده را دربر می‌گیرد. از بین مؤلفه‌های مفهومی تحلیل شده، بیشترین توجه به مؤلفه‌های هدایت، کمک به مردم، توجه به پدر و مادر با هشت درصد و به تعداد زیادی از مؤلفه‌ها اصلاً توجه نشده است.
در بین کتاب‌های فارسی مورد بررسی، کتاب فارسی دوم با 4/24 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده، بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته، در حالی که کتاب فارسی اول با 1/17 درصد کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت نشان داده است. بنابراین تمامی پنج جلد کتاب‌های فارسی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه کرده‌اند.
میانگین فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های فارسی ابتدایی 6/52 مورد است. لذا کتاب‌های فارسی دوم، چهارم و پنجم ابتدایی، بالاتر از میانگین و کتاب‌های فارسی اول و سوم، پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار، سیره با 35 درصد و به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
جدول 2. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی فارسی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به تفکیک محور، مؤلفه و کلاس
محور مؤلفه‌ها / کلاس اول دوم سوم چهارم پنجم فراوانی درصد
اسامی و القاب مهدی 0 0 0 0 0 0 0
قائم 0 0 0 0 0 0 0
یوسف 0 0 0 0 0 0 0
حجة بن الحسن 0 0 0 0 0 0 0
گل نرگس 0 0 0 0 1 1 4/0
محمد 1 0 0 0 0 1 4/0
امام زمان 0 0 0 0 0 0 0
بقیة الله 0 0 0 0 0 0 0
گفتار، رفتار، سیره هدایت 2 8 3 4 4 21 8
رهبری 1 1 0 2 3 7 7/2
حکومت اسلامی 1 0 0 2 2 5 9/1
عزت‌بخشی 0 1 1 3 3 8 3
نابود کنندۀ شرک 2 1 0 2 2 7 7/2
بخشندگی 1 3 1 2 0 7 7/2
پرهیزگاری 1 1 3 1 1 7 7/2
برقراری عدالت 0 0 1 1 1 3 1/1
حفظ و نجات شیعیان 1 2 0 1 2 6 3/2
راز و نیاز 1 1 1 1 0 4 5/1
دوست صمیمی 3 7 3 3 1 17 5/6
شرایط و علایم ظهور خروج سفیانی 0 0 0 0 0 0 0
خروج دجال 0 0 0 0 0 0 0
قتل نفس زکیه 0 0 0 0 0 0 0
خروج یمانی 0 0 0 0 0 0 0
بی‌حوصلگی 0 0 0 2 0 2 8/0
محزون 0 2 0 2 0 4 5/1
ترس 0 0 1 1 1 3 1/1
نماز جماعت 0 0 0 0 0 0 0
آرامش 2 4 3 3 5 17 5/6
گناه 0 0 3 0 1 4 5/1
دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم 0 0 1 2 1 4 5/1
بیعت نکردن با ستمگران 0 0 0 1 0 1 4/0
حفظ جان حضرت 0 0 0 2 0 2 8/0
پاسداری از آیین اسلام 2 1 0 1 2 6 3/2
امید 0 2 0 1 0 3 1/1
ولایت فقیه 2 0 0 0 0 2 8/0
تشنۀ عدالت 0 0 3 2 0 5 9/1
صبر 2 3 0 2 4 11 2/4
آروزی دیدار 0 0 0 0 0 0 0
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج 0 0 0 0 0 0 0
دعا کردن 5 4 1 4 3 17 5/6
خواندن نماز 2 0 1 1 0 4 5/1
زیارت عاشورا 0 1 0 1 0 2 8/0
اخلاص در عمل 1 1 2 2 1 7 7/2
بردباری 0 1 0 1 0 2 8/0
کمک به مردم 2 3 8 2 6 21 8
توجه به پدر و مادر 7 2 4 4 4 21 8
احترام و قرائت قران 1 0 3 0 1 5 9/1
خدمت به فقیران 3 1 1 0 2 7 7/2
یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب 0 0 0 0 0 0 0
در سراسر دنیا 0 0 0 0 0 0 0
بیعت با حضرت 0 0 0 1 0 1 4/0
یاران جوان 0 0 0 0 2 2 8/0
خوش‌چهره 0 3 1 0 0 4 5/1
وفادار 2 2 2 1 2 9 4/3
محکم چون کوه 0 0 1 1 1 3 1/1
ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین 0 0 0 0 0 0 0
کاهش نیافتن بنیه آن حضرت 0 0 0 0 0 0 0
مجموع فراوانی 45 55 48 59 56 263 100
درصد 1/17 9/20 3/18 4/22 3/21 100 *****
میانگین فراوانی در پایه 6/52 *****
جدول 3. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی فارسی دورۀ ابتدایی
در توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورها
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی
اسامی و القاب 2 8/0
گفتار، رفتار، سیره 92 0/35
شرایط و علایم ظهور 30 4/11
دلایل غیبت و اثرات آن 34 9/12
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 86 7/32
یاران حضرت مهدی(عج) 19 2/7
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0
جمع 263 100
ب) نتایج بررسی سؤال دوم پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جدول‌های شمارۀ چهار، پنج و هشت: مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های هدیه‌های آسمانی ابتدایی 252 مورد است که برابر 5/41 درصد از کل فراوانی‌های تحلیل شده را دربر می‌گیرد. از بین مؤلفه‌های مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به مؤلفۀ دوست صمیمی، با 6 درصد و به تعدادی از مؤلفه‌ها اصلاً توجه نشده است.
در بین کتاب‌های هدیه‌های آسمانی ابتدایی، کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم با 3/31 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده، بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته و در همین حال کتاب هدیه‌های آسمانی دوم با 7/16 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته است. بنابراین تمامی چهار جلد کتاب‌های هدیه‌های آسمانی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نموده‌اند.
میانگین فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی 63 مورد است. لذا کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دوم و سوم بالاتر از میانگین و کتاب‌های هدیه‌های آسمانی چهارم و پنجم پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به محور فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت با 29 درصد و به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
جدول4. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به تفکیک محور، مؤلفه و کلاس
محور مؤلفه‌ها/ کلاس دوم سوم چهارم پنجم فراوانی درصد
اسامی و القاب مهدی 1 1 2 2 6 4/2
قائم 0 1 0 0 1 4/0
یوسف 1 0 0 1 2 8/0
حجة بن الحسن 0 0 0 0 0 0
گل نرگس 1 0 0 0 1 4/0
محمد 1 3 4 5 13 2/5
امام زمان 1 1 0 1 3 2/1
بقیة الله 0 0 0 0 0 0
گفتار، رفتار، سیره هدایت 1 2 1 3 7 8/2
رهبری 1 2 1 2 6 4/2
حکومت اسلامی 0 1 0 1 2 8/0
عزت‌بخشی 0 0 0 0 0 0
نابود کنندۀ شرک 1 0 1 1 3 2/1
بخشندگی 1 2 0 1 4 6/1
پرهیزگاری 0 1 1 3 5 2
برقراری عدالت 1 1 1 2 5 2
حفظ و نجات شیعیان 1 0 3 3 7 8/2
راز و نیاز 1 1 1 3 6 4/2
دوست صمیمی 3 4 6 2 15 6
شرایط و علایم ظهور خروج سفیانی 0 0 0 0 0 0
خروج دجال 0 0 0 0 0 0
قتل نفس زکیه 0 0 0 0 0 0
خروج یمانی 0 0 0 0 0 0
بی‌حوصلگی 0 0 0 0 0 0
محزون 2 2 2 1 7 8/2
ترس 1 1 3 2 7 8/2
نماز جماعت 2 0 1 1 4 6/1
آرامش 2 2 5 2 11 4/4
گناه 0 1 1 2 4 6/1
دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم 1 0 1 4 6 4/2
بیعت نکردن با ستمگران 0 2 1 2 5 2
حفظ جان حضرت 0 1 2 1 4 6/1
پاسداری از آیین اسلام 0 1 2 3 6 4/2
امید 1 2 0 1 4 6/1
ولایت فقیه 0 0 0 1 1 4/0
تشنۀ عدالت 0 0 0 1 1 4/0
صبر 1 1 4 1 7 8/2
آروزی دیدار 1 0 2 3 6 4/2
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج 0 0 0 0 0 0
دعا کردن 1 4 4 2 11 4/4
خواندن نماز 4 3 3 4 14 6/5
زیارت عاشورا 0 0 0 0 0 0
اخلاص در عمل 0 1 1 1 3 2/1
بردباری 1 0 1 1 3 2/1
کمک به مردم 2 5 4 2 13 2/5
توجه به پدر و مادر 1 5 4 3 13 2/5
احترام و قرائت قران 2 1 3 5 11 4/4
خدمت به فقیران 1 1 2 1 5 2
یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب 0 0 0 0 0 0
در سراسر دنیا 0 0 0 0 0 0
بیعت با حضرت 0 0 0 0 0 0
یاران جوان 0 1 1 0 2 8/0
خوش‌چهره 1 0 0 3 4 6/1
وفادار 3 2 7 2 14 6/5
محکم چون کوه 0 0 0 0 0 0
ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین 0 0 0 0 0 0
کاهش نیافتن بنیۀ آن حضرت 0 0 0 0 0 0
مجموع فراوانی 42 56 75 79 252 100
درصد 7/16 2/22 8/29 3/311 100
میانگین فراوانی در پایه 63
جدول 5. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورها
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی
اسامی و القاب 26 3/10
گفتار، رفتار، سیره 60 8/23
شرایط و علایم ظهور 33 1/13
دلایل غیبت و اثرات آن 40 9/15
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 73 29
یاران حضرت مهدی(عج) 20 9/7
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0
جمع 252 100
ج) نتایج بررسی سؤال سوم پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جدول‌های شمارۀ شش، هفت و هشت: مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های تعلیمات اجتماعی ابتدایی 92 مورد است که 2/15 درصد از کل فراوانی‌های تحلیل شده را دربر می‌گیرد. از بین مؤلفه‌های مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به مؤلفۀ پاسداری از آیین اسلام با 6/7 درصد و به تعداد زیادی از مؤلفه‌ها اصلاً توجه نشده است.
در بین کتاب‌های تعلیمات اجتماعی ابتدایی، کتاب تعلیمات اجتماعی سوم با 6/44 درصد از فراوانی‌های تحلیل شده بیشترین توجه و کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم با 6/19 درصد، کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته است. بنابراین تمامی سه جلد کتاب‌های تعلیمات اجتماعی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه کرده‌اند.
میانگین فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده در کتاب‌های تعلیمات اجتماعی ابتدایی 7/30 مورد است. لذا کتاب‌های تعلیمات اجتماعی سوم و پنجم ابتدایی بالاتر از میانگین و کتاب اجتماعی چهارم پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار، سیره با 7/33 درصد و به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
جدول 6. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به تفکیک محور، مؤلفه و کلاس
محور مؤلفه‌ها / کلاس سوم چهارم پنجم فراوانی درصد
اسامی و القاب مهدی 0 0 0 0 0
قائم 0 0 0 0 0
یوسف 0 0 0 0 0
حجة بن الحسن 0 0 0 0 0
گل نرگس 0 0 0 0 0
محمد 0 0 3 3 3/3
امام زمان 0 0 0 0 0
بقیة الله 0 0 0 0 0
گفتار، رفتار، سیره هدایت 2 1 1 4 3/4
رهبری 4 1 1 6 5/6
حکومت اسلامی 1 0 0 1 1/1
عزت‌بخشی 1 0 0 1 1/1
نابود کننده شرک 1 1 3 5 4/5
بخشندگی 0 0 0 0 0
پرهیزگاری 2 1 2 5 4/5
برقراری عدالت 0 1 1 2 2/2
حفظ و نجات شیعیان 1 0 1 2 2/2
راز و نیاز 1 0 1 2 2/2
دوست صمیمی 3 0 0 3 3/3
شرایط و علائم ظهور خروج سفیانی 0 0 0 0 0
خروج دجال 0 0 0 0 0
قتل نفس زکیه 0 0 0 0 0
خروج یمانی 0 0 0 0 0
بی‌حوصلگی 0 0 0 0 0
محزون 0 0 0 0 0
ترس 1 1 0 2 2/2
نماز جماعت 1 0 0 1 1/1
آرامش 2 0 1 3 3/3
گناه 0 1 2 3 3/3
دلایل غیبت و اثرات آن امتحان و آزمایش مردم 1 1 0 2 2/2
بیعت نکردن با ستمگران 3 1 2 6 5/6
حفظ جان حضرت 2 0 1 3 3/3
پاسداری از آیین اسلام 2 2 3 7 6/7
امید 0 0 0 0 0
ولایت فقیه 1 0 2 3 3/3
تشنۀ عدالت 0 1 1 2 2/2
صبر 0 0 0 0 0
آروزی دیدار 0 0 0 0 0
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت دعای فرج 0 0 0 0 0
دعا کردن 0 0 1 1 1/1
خواندن نماز 3 0 0 3 3/3
زیارت عاشورا 0 0 0 0 0
اخلاص در عمل 2 2 1 5 4/5
بردباری 0 0 0 0 0
کمک به مردم 1 2 3 6 5/6
توجه به پدر و مادر 2 0 0 2 2/2
احترام و قرائت قران 0 0 0 0 0
خدمت به فقیران 0 2 0 2 2/2
یاران حضرت مهدی(عج) 313 نفر اصحاب 0 0 0 0 0
در سراسر دنیا 0 0 0 0 0
بیعت با حضرت 0 0 1 1 1/1
یاران جوان 1 0 0 1 1/1
خوش‌چهره 0 0 0 0 0
وفادار 3 0 2 5 4/5
محکم چون کوه 0 0 0 0 0
ظهور و اتفاقات بعد از آن پر شدن عدل بر روی زمین 0 0 0 0 0
کاهش نیافتن بنیۀ آن حضرت 0 0 0 0 0
مجموع فر اوانی 41 18 33 92 100
درصد 6/44 6/19 9/35 100
میانگین فراوانی در پایه 7/30
جدول 7. نتایج تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورها
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی
اسامی و القاب 3 3/3
گفتار، رفتار، سیره 31 7/33
شرایط و علایم ظهور 9 8/9
دلایل غیبت و اثرات آن 23 25
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 19 7/20
یاران حضرت مهدی(عج) 7 6/7
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0
جمع 92 100
د) نتایج بررسی سؤال چهارم پژوهش: میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در محتوای مجموع کتاب‌های درسی سه‌گانۀ مورد بررسی دورۀ ابتدایی
بر اساس نتایج جداول شماره هشت، نه، ده و یازده: مجموع فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده دربارۀ میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در کتاب‌های درسی سه گانه مورد بررسی 607 مورد است. در بین کتاب‌های مورد بررسی، به ترتیب کتاب‌های فارسی 3/43 درصد، کتاب‌های هدیه‌های آسمانی 5/41 درصد و کتاب‌های تعلیمات اجتماعی 2/15 درصد توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته‌اند. میانگین فراوانی محورهای تحلیل شده در کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی بر حسب سه عنوان کتاب، 3/202 مورد است. لذا کتاب‌های فارسی و هدیه‌های آسمانی بالاتر از میانگین و کتاب‌های تعلیمات اجتماعی پایین‌تر از میانگین قرار دارند.
از بین محورهای مفهومی تحلیل شده در کتاب‌های درسی سه گانه مورد بررسی، بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار، سیره با 1/30 درصد شده، در حالی که به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است.
بین پایه‌های مختلف دورۀ ابتدایی در کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی، پایۀ پنجم با 7/27 درصد بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت نموده، در حالی که پایۀ اول با 4/7 درصد کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته‌اند. میانگین فراوانی محورهای مفهومی تحلیل شده در کتاب‌های درسی سه‌گانۀ مورد بررسی برحسب پایه‌های مختلف دورۀ ابتدایی، 4/121 مورد است. بنابراین پایه‌های سوم، چهارم و پنجم ابتدایی بالاتر از میانگین قرار دارند و پایه‌های اول و دوم ابتدایی پایین‌تر از میانگین هستند.
در بین کتاب‌های درسی سه‌گانۀ مورد بررسی، کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم با 13 درصد بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته و کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی با 3 درصد، کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته است.
جدول 8. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب نوع درس
درس فراوانی درصد فراوانی رتبه میزان توجه
فارسی (بخوانیم) 263 3/43 اول
هدیه‌های آسمانی 252 5/41 دوم
تعلیمات اجتماعی 92 2/15 سوم
جمع 607 100 *******
میانگین فراوانی در هر عنوان کتاب درسی 3/202
جدول 9. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب محورهای مورد بررسی
محورهای مفهومی فراوانی درصد فراوانی رتبه میزان توجه
اسامی و القاب 31 1/5 ششم
گفتار، رفتار، سیره 183 1/30 اول
شرایط و علایم ظهور 72 9/11 چهارم
دلایل غیبت و اثرات آن 97 16 سوم
فرمایشات و توقعات حضرت از مردم در غیبت 178 3/29 دوم
یاران حضرت مهدی(عج) 46 6/7 پنجم
ظهور و اتفاقات بعد از آن 0 0 هفتم (آخر)
جمع 607 100 *****
میانگین فراوانی در هر محور مفهومی 4/84
جدول 10. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی
به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب کتاب و پایه
کتاب/ پایه
فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده درصد فراوانی مؤلفه‌های تحلیل شده رتبۀ میزان توجه
بخوانیم اول ابتدایی 45 4/7 هشتم
بخوانیم دوم ابتدایی 55 1/9 ششم
بخوانیم سوم ابتدایی 48 9/7 هفتم
بخوانیم چهارم ابتدایی 59 7/9 سوم
بخوانیم پنجم ابتدایی 56 2/9 چهارم
هدیه‌های آسمانی دوم ابتدایی 42 9/6 نهم
هدیه‌های آسمانی سوم ابتدایی 56 2/9 پنجم
هدیه‌های آسمانی چهارم ابتدایی 75 4/12 دوم
هدیه‌های آسمانی پنجم ابتدایی 79 13 اول
تعلیمات اجتماعی سوم ابتدایی 41 8/6 دهم
تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی 18 3 دوازدهم
تعلیمات اجتماعی پنجم ابتدایی 33 4/5 یازدهم
جمع 12 کتاب 607 100 *****
میانگین فراوانی در هر کتاب 6/50
جدول 11. رتبه‌بندی میزان توجه کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی به مفاهیم مرتبط با مهدویت بر حسب پایه
پایه فراوانی درصد رتبه میزان توجه
اول ابتدایی 45 4/7 پنجم
دوم ابتدایی 97 16 چهارم
سوم ابتدایی 145 9/23 سوم
چهارم ابتدایی 152 25 دوم
پنجم ابتدایی 168 7/27 اول
جمع 607 100
میانگین فراوانی در هر پایه 4/121
نتیجه
پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت در کتاب‌های درسی فارسی، هدیه‌های آسمانی و تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی (12کتاب درسی) در راستای چهار پرسش اصلی پژوهش انجام شده و در آن هفت محور و 57 مؤلفۀ مفهومی مرتبط با مفاهیم مهدویت در محتوای کتاب‌های درسی مذکور بررسی شده است؛ هرچند این کتاب‌ها هم‌رتبه نیستند و مقایسۀ آنها با یکدیگر باید همراه با احتیاط‌های لازم صورت گیرد. نتایج حاصل از بررسی پرسش‌های پژوهش نشان داد که:
1. کتاب‌های فارسی (با 263 مورد) نسبت به کتاب‌های هدیه‌های آسمانی (با 252 مورد) و تعلیمات اجتماعی (با 92 مورد) توجه بیشتری را به مفاهیم مرتبط با مهدویت و محورها و مؤلفه‌های مفهومی آن داشته‌اند و رتبۀ اول را به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت به خود اختصاص داده‌اند. هرچند در مقایسه کتاب‌های فارسی در پنج پایۀ ارائه شده، کتاب‌های هدیه‌های آسمانی در چهار پایه و کتاب‌های اجتماعی در سه پایه ارائه شده است. نتایج مذکور با نتایج پژوهش‌های مرزوقی (1387)، کلبعلی (1384)، مؤسسه CMIP (2007) و جرویس و توبیین (2006) تاحدودی همخوان بوده است. کتاب‌های مذکور به شش محور مفهومی و مؤلفه‌های آن توجه داشته‌اند، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. رتبۀ اول توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را فارسی چهارم به خود اختصاص داده است. در مجموع کتاب‌های مذکور توانسته‌اند، تاحدودی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نمایند، هرچند در برخی از کتاب‌های مذکور، مؤلفان می‌توانستند به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت اشارۀ بهتری نمایند.
2. کتاب‌های هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت و محورها و مؤلفه‌های مفهومی آن رتبۀ دوم را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج مذکور با نتایج پژوهش‌های مرزوقی (1387)، کلبعلی (1384)، مؤسسه CMIP (2007) و جرویس و توبیین (2006) تاحدودی همخوان بوده است. کتاب‌های مذکور به شش محور مفهومی و مؤلفه‌های آن توجه داشته‌اند، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. رتبۀ اول توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را هدیه‌های آسمانی پنجم به خود اختصاص داده است. در مجموع کتاب‌های مذکور توانسته‌اند، تا حدودی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نمایند، هرچند در برخی از کتاب‌های مذکور، مؤلفان می‌توانستند در برخی درس‌ها اشاره مطلوب‌تری به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته باشند. گفتنی است این کتاب‌ها هنوز بر اساس راهنمای برنامۀ درسی دینی تهیه نشده‌اند، در حالی که کتاب‌های فارسی بر اساس راهنمای برنامۀ درسی تدوین شده‌اند، از این‌رو لازم است احتیاط در نتایج صورت گیرد.
3. کتاب‌های تعلیمات اجتماعی دورۀ ابتدایی، رتبۀ سوم به لحاظ توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج مذکور با نتایج پژوهش‌های مرزوقی (1387)، کلبعلی (1384)، مؤسسه CMIP (2007) و جرویس و توبیین (2006) تاحدودی همخوان بوده است. کتاب‌های مذکور به شش محور مفهومی و مؤلفه‌های آن توجه داشته‌اند، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. رتبۀ اول توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت را تعلیمات اجتماعی سوم به خود اختصاص داده است. در مجموع کتاب‌های مذکور توانسته‌اند تا حدودی به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه نمایند، هرچند در برخی از کتاب‌های مذکور، مؤلفان می‌توانستند در برخی درس‌ها اشارۀ مطلوب‌تری به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته باشند.
4. شش محور مرتبط با مهدویت مورد توجه بوده است، اما به محور ظهور و اتفاقات بعد از آن اصلاً توجه نشده است. گفتنی است در توجه به محورها بیشترین توجه به محور گفتار، رفتار و سیره بوده است.
5. در بین پایه‌های مختلف دورۀ ابتدایی، پایۀ پنجم بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته، در حالی که پایۀ اول کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت کرده است.
6. در بین کتاب‌ها، کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم، بیشترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت داشته، در حالی که کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، کمترین توجه را به مفاهیم مرتبط با مهدویت نموده است. بنابراین، می‌توان گفت در مجموع، تمام کتاب‌های مورد بررسی کم و زیاد به مفاهیم مرتبط با مهدویت توجه کرده‌اند.
7. بررسی روند نتایج پژوهش‌های انجام شده نشان داده که در کتاب‌های جدیدالتألیف همچون بخوانیم (فارسی)، هدیه‌های آسمانی و تعلیمات اجتماعی که در سال‌های اخیر چاپ شده‌اند، میزان توجه به مفاهیم مرتبط با مهدویت از نظر کمّی اضافه شده است. اما باز هم به نظر می‌رسد در برخی کتاب‌ها و درس‌ها مؤلفان می‌توانستند به موضوع مرتبط با مهدویت اشاره‌های بهتر و مستقیم‌تری کنند. نتیجۀ مذکور با نتایج پژوهش فقیهی (1388) کاملاً همخوان است.
8. در مجموع باید گفت کتاب‌های درسی وظیفۀ انتقال و اشاعۀ مهدویت و انتظار به کودکان را برعهده دارند. نتایج پژوهش، میزان توجه کتاب‌های درسی را به مفاهیم مرتبط با مهدویت را تعیین نمود و نقاط قوت و ضعف بیان شد. گفتنی است میزان توجه فعلی به مفاهیم مرتبط با فرهنگ ایثار و شهادت به دلایلی همچون نگرش برنامه‌ریزان درسی، ترجیحات مؤلفان کتاب‌های درسی به مباحث مختلف، محدودیت در حجم کتاب‌های درسی و تلقی کافی بودن فراوانی‌های بیان شده در کتاب‌های درسی است که لازم است با بررسی‌های میدانی و استفاده از نظرات صاحب‌نظران، کافی بودن مباحث ارائه شده مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد.
پیشنهادهای عملی
1. محورها و مؤلفه‌های پژوهش می‌تواند مورد استفادۀ کارشناسان دفتر تألیف کتاب‌های درسی قرار گیرد تا در هنگام تألیف یا تغییر و اصلاح از آن استفادۀ لازم را بنمایند. نتایج پژوهش نیز می‌تواند زمینه‌ای را برای بررسی و بازنگری محتوای کتاب‌های درسی فراهم کرده تا دست‌اندرکاران تألیف کتاب‌های درسی با مرور نتایج حاصله به بسترهای موجود و احیاناً غفلت‌های انجام شده بیشتر واقف شده و در بازنگری‌های پیوستۀ برنامه‌های درسی و پشتیبانی آنها در سیستم آموزشی کشور به اصلاح، ترمیم و تکمیل مطالب کتاب‌های درسی مذکور بپردازند.
2. از آن‌جا که تمام دروس مورد بررسی در پژوهش حاضر به تعبیر صاحب‌نظران از جمله دروسی بوده‌اند که امکان توجه به مباحث مرتبط با مهدویت را در خود داشته‌اند، ولی در برخی موارد به طور شایسته عمل نشده است. می‌توان ضمن تشویق کارشناسان تألیف کتاب‌های که در این راستا موفقیت قابل قبولی داشته‌اند، از آنها در راستای آشناسازی بیشتر سایر گروه‌های تألیف کتاب‌های درسی در انتقال و توسعۀ این مفاهیم کمک گرفت.
3. انتظار می‌رفت کتاب‌های هدیه‌های آسمانی در این راستا توجه بیشتری را به مفاهیم مرتبط با مهدویت کنند که در طول راه پژوهش مشخص شد این کتاب‌ها در مرتبۀ دوم توجه به مقولۀ مورد بررسی (مباحث مهدویت) قرار دارند. شایسته است دست‌اندرکاران کتاب‌های مذکور دست‌کم در حد انتظار از این دروس بیش از پیش به این مفاهیم توجه نمایند.
4. همۀ کتاب‌های مورد بررسی، همچنان عرصۀ توجه بیشتر به این مبحث مهم (مهدویت) را در خود داشته به طوری که در طول بحث و نتیجه‌گیری مواردی از فرصت‌های احتمالی موجود در کتاب‌های درسی که مورد غفلت واقع شده، بازگویی و بازشناسی شده‌اند. در این راستا باید اذعان نمود که برای ایجاد تغییر رفتار در کودکان و نوجوانان لازم است از طرف ادبا و نویسندگان بزرگ، متن‌ها و داستان‌های مربوط با مهدویت به شیوه‌های مستقیم و غیرمستقیم در کتاب‌ها بیان گردند. البته باید توجه داشت سطح آموزش برخی از مفاهیم مرتبط با مهدویت فراتر از دورۀ سنی ابتدایی است.
5. در برخی از دروس مندرج در کتاب‌های مورد بررسی، زمینۀ این که به طور روشن‌تری به محورها و مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با مهدویت پرداخته شود وجود داشته، ولی چنان‌که باید از بسترهای مذکور استفاده نشده است. به عنوان مثال، با توجه به نقش تصویر‌سازی در باورپذیری کودکان، در تدوین ادبیات مصوّر مهدوی، تلاش بیشتری صورت گیرد.
6. مؤلفان می‌توانند با گنجاندن مطالبی دربارۀ مفاهیم مرتبط با مهدویت در برخی از دروس دیگر همچون ریاضی، علوم و ... (مثلاً در تمرین‌های آنها) بر رسالت خود در انتقال ارزش‌ها از طریق کتاب‌های درسی موفق‌تر باشند.
7. دست‌اندرکاران آموزش و پرورش می‌توانند به کمک آموزش‌های ضمن خدمت، اهمیت پرداختن به مفاهیم مرتبط با مهدویت را برای معلمان، دبیران و ... توضیح و تشریح نمایند تا آنان در فرصت‌ها و مناسبت‌های گوناگون برای دانش‌آموزان موضوع مهدویت و انتظار را تبیین کنند. در این راستا سعی شود معلمان، دانش‌آموزان را در وقت‌های مناسب کلاس با سیرت، هدف، علل غیبت و عوامل ظهور امام زمان(عج) آشنا کنند. همچنین می‌توان از فیلم‌هایی استفاده کرد که با موضوع مهدویت و انتظار باشد و برای فراگیران پخش شود.
8. معلمان می‌توانند با دعوت از روحانیون و افراد خبره به کلاس، موضوع را برای دانش‌آموزان بهتر تشریح کنند.
منابع
1. تقی‌پور ظهیر، علی، مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی آموزشی و درسی، تهران، انتشارات آگاه، 1383ش.
2. جعفری هرندی، رضا، بررسی محتوای کتاب‌های درسی دوره آموزش عمومی از نظر وجود مفاهیم هشت سال دفاع مقدس، اصفهان، شورای تحقیقات سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان، 1381ش.
3. حسینی دشتی، سید عبدالله، چهره‌های درخشان چهارده معصوم، قم، انتشارات موعود سالم، 1384ش.
4. رهنما، اکبر، بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، تهران، موسسۀ پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی، 1384ش.
5. شعبانی، زهرا، بررسی تطبیقی برنامه‌های درسی دینی و اخلاقی دورۀ ابتدایی در ایران و چند کشور جهان، تهران، مؤسسه پژوهشی برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی وزارت آموزش و پرورش، 1383ش.
6. شفیعی سروستانی، اسماعیل، «رویکردهای افراطی و تفریطی در حوزه مهدویت، ماه‌نامه موعود، ش92، 1387ش.
7. صافی، احمد، سازمان و اداره امور مدارس، تهران، انتشارات رشد، 1388ش.
8. صالحی، غلام‌رضا، «مهدویت و اهداف نظام تربیتی اسلام، فصل‌نامۀ مشرق موعود، سال اول، ش3، 1386ش.
9. ، «مهدویت و اصول نظام تربیتی اسلام، فصل‌نامۀ مشرق موعود، سال اول، ش4، 1386ش.
10. فتحی واجارگاه، کوروش، اصول و مفاهیم برنامه‌ریزی درسی، تهران، انتشارات بال، 1390ش.
11. فقیهی، علی‌نقی، نقد و بررسی وضعیت آموزشی مهدویت در کتب درسی بینش و معارف اسلامی نظام آموزش و پرورش کشور قبل و بعد از انقلاب اسلامی، قم، مؤسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی با همکاری مؤسسه انتظار نور، 1388ش.
12. کلبعلی، ایران‌دخت، محتوای کتاب‌های تعلیمات دینی، اجتماعی و ادبیات فارسی در رابطه با آشناسازی دانش‌آموزان با ارزش‌های اسلامی و ایرانی؛ گزارش پژوهش شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1384ش.
13. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1413ق.
14. گودرزی، مجتبی، «بررسی رابطه آموزه‌های مهدویت و تعلیم و تربیت اسلامی، فصل‌نامۀ مشرق موعود، سال اول، ش2، 1386ش.
15. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1413ق.
16. مرزوقی، رحمت‌الله، «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس: رویکردی به فلسفه تربیتی انتظار، دوفصل‌نامۀ تربیت اسلامی، سال سوم، ش7، 1387ش.
17. مشایخ، فریده، فرایند برنامه‌ریزی آموزشی، تهران، انتشارات مدرسه، 1389ش.
18. ملکی، حسن، برنامه‌ریزی درسی (راهنمای عمل)، مشهد، دانشگاه فردوسی، مؤسسه انتشارات پیام اندیشه، چاپ هشتم، 1388ش.
19. موحدیان عطار، علی، «ابعاد جهانی موعودباوری، نشریۀ معارف، ش19، 1383ش.
20. موسی‌پور، نعمت‌الله، «تحولات برنامۀ درسی آموزش دینی دورۀ ابتدایی، دانش، دورۀ 10، ش3، 1382ش.
21. مهرمحمدی، محمود؛ صمدی، پروین، «بازنگری در الگوی آموزش دینی جوانان و نوجوانان در دوره تحصیلی متوسطه، فصل‌نامۀ نوآوری‌های آموزشی، ش3، 1382ش.
22. نوریان، محمد، تحلیل برنامه درسی دوره ابتدایی ایران، تهران، انتشارات گویش نو، 1389ش.
23. ، تحلیل محتوای رسانه‌های آموزشی با تأکید بر کتاب‌های درسی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران _ جنوب، 1387ش.
24. نیکلس، ادری و هاوارد، راهنمای عملی برنامه‌ریزی درسی، ترجمه: داریوش دهقان، تهران، قدیانی، 1381ش.
25. وزارت آموزش و پرورش، مجموعه مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش، 1385ش.
26. یارمحمدیان، محمدحسین، اصول برنامه‌ریزی درسی، تهران، انتشارات یادواره کتاب، 1390ش.
27. Al-Aqeeli, Abdul Muhsin S. (2005), Arab and Muslim Image in the public Education Textbooks of Britain (Study Summary), Educational Research, Ministry of Education, Kingdom of Saudi Arabia, http://www. Islam online. net/ English/art culture.
28. Al-Banyan, Ahmed A. (2005), Arab and Muslim Image in Public Education Textbooks of the United States of States of Ametica Educational Research, Ministry of Education, Kingdom of Saudi Arabia, http://www. Islam online. Net/English/ art culture.
29. Al-khabti, Ali, S. (2005), Arab and Muslim Image in the public Education Textbooks of Israel (Summary of Study), Educational Research, Ministry of Education, kingdom of Saudi Arabia, http://www. Islam online. net/English/art culture.
30. Altabach, P. C. (1991). Textbook in American society: Politics, and Pedagogy. Albany, NY: state university of New York Press.
31. American Psychological Association (APA) (2008) media online Etymology Dictionary. From Dictionary. Com. Website: http: // dictionary refrence. Com.
32. Berelson,B(2004). Content Analysis in Communication Research,Glencoe, Ill.,The Free Press.
33. Connelly, F. M.and Clandinin, D.J(2006). Teachers as Curriculum planners. The Ontario institute For Studies in Education, Teachers College Columbia University.
34. Groiss, Arnin & Nethanel Toobian (Nahid)(2006), The Attitude to The other and to peace in Iranian School Book and Teachers Guudes Downlo Center for Monitoring the Impact of peace, Study Downloadable from: http://www. Edume. Org.
35. Marsh , C . ( 2003 ) . Key Concepts For Understanding Curriculum . London ; Falmer press.
36. Mc neil , J . ( 2005 ). Curriculum : A comprehensive introduction (7 th ed ) . N Y : Harpercollins College Publishers.
37. Midgley, C. & Anderman, E, L. (2003). Differences between elementary and middle school teachers and students. Journal of Early Adolescence, 15, 113-126.
38. SATC (2007), “Iranian Textbooks: Content and Context”, Research Report, www. Fas. Org/irp/dni/ose/Iran text.
39. Unesco, (2005). A Comprehensive Strategy for Textbooks and learning Materials, UNESCO, Paris.