ضرورت بحث در تاریخ مهدویت
گذشته از خود بحثِ تاریخ و جایگاه و علمیت آن که روزی به آن بهاء داده نمی¬شد و در سایۀ سایر علوم مطرح می‌گردید و یا نگاه و نیاز تخصصی به آن احساس نمی¬شد. ولی امروزه با گذشت زمان رویکرد به آن به جهت نیاز تخصص به تاریخ بیشتر شده و جایگاه علمی خود را در میان سایر علوم باز کرده است و اهمیت این علم در انتقال آموزه¬های اصیل اسلامی خود را نمایان کرده است. این نیاز در اندیشه مهدویت به تاریخ با گذراندن قرن¬های طولانی همراه با فراز و نشیب¬های بیشتر رخ می‌نمایاند. چرا که توجه به مباحث مهدویت در جامعه امروز که با چالش¬های مختلف به خصوص عقیدتی دست به گریبان است. در واقع خط سیرِ رهایی و حرکت به سمت نجات و روشنایی است. هدف غایی فعالیت¬ها و تلاش¬های جوامع علمی، برای رساندن بشریت به آن روشنایی.
ولی بی¬شک تلاش برای بهینه¬سازی آینده¬ای روشن برای دوران حضور و رسیدن بشریت به آن عصر، نگاهی عالمانه و دقیق به گذشته را می¬طلبد که در واقع پایه¬گذار تفکرات و اندیشه¬های اصیل در آینده و دوران حضور است و این مقوله¬ای است که مورد تأکید ائمه معصومین در توجه به تاریخ و مطالعه بوده است.

پژوهشکده مهدویت
گروه: تاریخ
بایسته¬های پژوهشی
1388
بسم الله الرحمن الرحیم
ضرورت بحث در تاریخ مهدویت
گذشته از خود بحثِ تاریخ و جایگاه و علمیت آن که روزی به آن بهاء داده نمی¬شد و در سایۀ سایر علوم مطرح می‌گردید و یا نگاه و نیاز تخصصی به آن احساس نمی¬شد. ولی امروزه با گذشت زمان رویکرد به آن به جهت نیاز تخصص به تاریخ بیشتر شده و جایگاه علمی خود را در میان سایر علوم باز کرده است و اهمیت این علم در انتقال آموزه¬های اصیل اسلامی خود را نمایان کرده است. این نیاز در اندیشه مهدویت به تاریخ با گذراندن قرن¬های طولانی همراه با فراز و نشیب¬های بیشتر رخ می‌نمایاند. چرا که توجه به مباحث مهدویت در جامعه امروز که با چالش¬های مختلف به خصوص عقیدتی دست به گریبان است. در واقع خط سیرِ رهایی و حرکت به سمت نجات و روشنایی است. هدف غایی فعالیت¬ها و تلاش¬های جوامع علمی، برای رساندن بشریت به آن روشنایی.
ولی بی¬شک تلاش برای بهینه¬سازی آینده¬ای روشن برای دوران حضور و رسیدن بشریت به آن عصر، نگاهی عالمانه و دقیق به گذشته را می¬طلبد که در واقع پایه¬گذار تفکرات و اندیشه¬های اصیل در آینده و دوران حضور است و این مقوله¬ای است که مورد تأکید ائمه معصومین در توجه به تاریخ و مطالعه بوده است.
ضرورت بحث از تاریخ مهدویت نیز در واقع رویکردی غیر از آنچه که گفته شده ندارد. شناخت ادوار گذشته و نیز اقتضاءات حاکم بر آن در تاریخ مهدویت و تجربه¬پذیری از گذشته به منظور دست¬یابی درست به نقش¬آفرینی صحیح¬تر در تدوین راهکار‌های راهبردی برای رسیدن به جامعه مدنی(یا همان مدینه فاضله مورد بحث نظریه پردازان)امری انکار¬ناپذیر است.
در واقع بررسی تاریخ مهدویت تلاشی برای شناخت و شناسایی بستر¬های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه آن روز است تا با فهم عمیق و دقیق از شرایط موجود گذشته، چشم¬انداز¬های حیات بشری با اندیشه زیبای مهدوی مزیّن گردد.
بنابراین خلاصه¬ای از ضرورت¬های بحث از تاریخ مهدویت را این¬گونه می¬توان ذکر کرد:
1- عدم توجه ویژه به مسأله تاریخ مهدویت در آثار بر جای مانده و مراکز علمی. چرا که مراکز علمی و عمده آثاری که در حوزه مطالعاتی تاریخ اسلام و تشیّع بر جای مانده یا به تاریخ زندگی خود وجود مبارک امام زمان و یا به تاریخ، منهای تاریخ حضرت. بنابراین بحث از مهدویت و اندیشه برخواسته از آن از منظر¬های مختلف مغفول مانده است و جای بحث از اندیشه مهدویت از صدر اسلام تا به امروز خالی دیده می¬شود.
2- مبهم بودن ابعاد مختلف تاریخ مهدویت برای پژوهندگان و عموم جامعۀ شیعی.
3- تدوین تاریخ مهدویت اصیل¬ متقن همراه با نقد و تحلیل می¬تواند بسترهای شبهه¬افکنی منحرفین و منکرین وجود امام را دفع کند و مؤیّد وجود حضرت مهدی موعود، باشد.
4- بررسی تاریخ مهدویت می¬تواند پاسخ¬گو و رافع بسیاری از شبهات و اندیشه¬های منحرف ضد مهدوی باشد.
5- توجه به مباحث تاریخ مهدویت می¬تواند زمینه را برای کمک به مباحث جدی فقهی چون بحث ولایت¬فقیه و ... فراهم سازد.
6- فهم دقیق و واقع¬گرایانه از تاریخ مهدوی می¬تواند بسترهای بروز انحرافات یا فراقه¬گرایی، فرقه¬سازی و فرقه‌های مدعی دروغین مهدویت در شرایط کنونی را خنثی سازد.
7- بررسی تاریخ مهدویت در واقع می¬تواند ابعاد تازه¬ای را در پژوهش و تحقیق، برای پژوهندگان مهدویت و تاریخ تشیّع و اسلام، باز کند.
8- در جامعه امروزی که ادعا¬های مهدویت رو به فزونی است، توجه به مباحث تاریخ مهدویت به عنوان یکی از اسناد مهم در مطالعات مهدوی،چگونگی برخورد جامعه آن روز و راه و رسم مبارزه با عقاید انحرافی این چنین را آموزش دهد. مثل برخورد و تدابیر ائمه تا آغاز غیبت، با مدعیان دروغین مهدویت و . . .
9- بحث و مطالعه تاریخ مهدویت، علاوه بر اینکه برای پژوهشگران و اهل علم می¬تواند جذاب باشد، می¬تواند کام تشنه عموم جامعه شیعی را(که از برکات آگاهی تاریخ مهدویت بهره زیادی نبرده¬اند)سیراب کند.

بایسته¬ها: اهداف
1- کاربرد بیشتر مباحث تاریخی در باب مهدویت برای تبیین بهتر اندیشه مهدویت.
2- نهادینه¬کردن معارف و مفاهیم تاریخی و تقویت ضرورت تاریخ¬باوری و آثار مترتب با آن.
3- تهیه و تنظیم و تدوین روش¬های نوین نقد و تحلیل گزاره¬های تاریخی با تکیه بر منابع موجود.
4- ارائه مباحث کامل تاریخی از منظر¬های مختلف در باب مهدویت.
5- بهره¬برداری از گذشته تاریخی با استفاده از تجربه¬پذیری پدیده تاریخی برای ارائه چشم¬انداز جامعه مهدوی در جوامع اسلامی و برنامه¬ریزی راهبردی برای حال و آینده.
6- بررسی و ریشه¬یابی آسیب¬ها، ریزش¬ها و رویش¬ها در مسأله مهدویت از منظر تاریخ.
7- بررسی تاریخ اندیشه مهدویت در جهت دستیابی به وجوه امتیاز اندیشه مهدویت تشیع امامیّه.
8- بازکاوی و بررسی اندیشه مهدویت در تاریخ و تأثیر آن بر حکومت¬ها، قیام¬ها و نهضت¬های اصلاحی شیعه.
9- شناخت و بررسی بایسته¬های پژوهشی موجود در حوزه¬ مطالعاتی تاریخ مهدویت.
10- به روز¬رسانی و دستیابی به بایسته¬ها و موضوعات تاریخی در باب مهدویت و ایجاد نوآوری در طرح و پژوهش و موضوعات تاریخی مهدویت.
11- بستر¬سازی زمینه تحقیق برای پژوهشگران، محققان، نویسندگان و مراکز علمی در زمینه مربوطه.
12- بررسی کتب، مقالات، و سایر رسانه¬های دیداری، شنیداری و نوشتاری منتشره در حوزه تاریخ مهدویت برای حفاظت و صیانت از اندیشه اصیل مهدوی.
13- تدوین و بررسی اندیشه مهدویت اصیل و سیر تاریخی آن از صدر اسلام تا آغاز غیبت.

برنامه¬ها:
الف: فعالیت¬های پژوهشی(نیروی مورد نیاز 4 نفر):
1- موضوع¬شناسی تاریخ مهدویت.
2- اولویت¬بندی موضوعات (موضوعات در سه اولویت:کوتاه مدت (2سال)،میان مدت(2سال)، دراز مدت (2سال).
3- گردآوری شبهات وارده بر تاریخ مهدویت شیعه امامیه.
4- تدوین کتاب جامع تاریخ مهدویت.
5- تدوین شناسنامه پژوهشی(تدوین کتاب«کتاب¬شناسی تاریخ مهدویت»).
6- تهیه ¬و تدوین مقالات تخصصی، نیمه¬تخصصی، همایشی.
7- تدوین کتب درسنامه در صورت درخواست مراکز علمی مربوطه.
8- نقد و تحلیل گزاره¬های تاریخی.
9- شناسایی و نقد و تحلیل منابع موجود تاریخ مهدویت.
10- نقد و بررسی کتب منتشره در موضوع تاریخ مهدویت( نقد و تحلیل و جوابیه در صورت نیاز).
11- شناسنامه¬دارکردن موضوعات بایسته¬های پژوهشی گروه تاریخ.
ب: فعالیت¬های آموزشی( نیروی مورد نیاز 2 نفر):
1- برنامه¬نویسی برای مقاطع مختلف تحصیلی( در صورت درخواست یا نیاز).
2- شناسایی و معرفی اساتید متخصص در تاریخ مهدویت.
ج: نشست¬های علمی و فعالیت¬های رسانه¬ای و همکاری و خدمات علمی(نیروی مورد نیاز 2 نفر):
1- همکاری با سایت، مجلات و سایر مراکز علمی،پژوهشی موئسسه.
2- همکاری با رسانه¬های دیدار، شنیداری و نوشتاری در صورت نیاز.
3- برگزاری نشست¬های علمی تخصص با هماهنگی و دعوت از اساتید متخصص.
4- شناسایی و جذب پژوهشگران و همکاری با آنها جهت پشتوانه¬سازی نیروی علمی برای گروه.
5- راهنمایی و مشاوره برای پژوهشگران، طلاب و دانشجویان برای تدوین پایان¬نامه و سایر خدمات علمی.
بایسته¬ها در اجرا:
1- تقسیم کارها با توجه به قابلیت¬ها و ظرفیت¬های اعضاء.
2- جدیت، تلاش و پشتکار در انجام وظایف محوّله.
3- ارایه گزارش پیشرفت کاری اعضاء در پایان هر ماه بر اساس برنامه¬ها به مدیر گروه.
4- تدوین برنامه زمان¬بندی¬شده برای پیشبرد کارها.
5- تدوین کارنامۀ پیشرفت کاری هر شش¬ماه به معاونت پژوهشی.
6- فراهم¬سازی زمینه¬های انجام بهتر کارها با هماهنگی با مجموعه موئسسه.
بایسته¬ها:
1- بررسی اندیشه مهدویت در تأسیس حکومت¬های سیاسی اسلامی- شیعی.
2- بررسی منابع مرتبط با مهدویت در ادوار مختلف تاریخ.
3- بررسی نقش مهدویت در ایجاد قیام¬ها، جنبش¬های مردمی و نهضت¬های اصلاحی.
4- مهدویت و تأسیس فرقه¬ها و نحله¬های عقیدتی( موئسس- تحلیل تاریخی – مبانی اعتقادی انحرافات- علل و انگیزه¬ها- نقش مهدویت- وضع کنونی فرق).
5- آسیب¬شناسی اندیشه مهدویت در تاریخ اسلام:
- تشکیل حکومت¬ها با سوءاستفاده از اندیشه مهدویت.
- مدعیان دروغین مهدویت.
- تشکیل فرق.
- استعمار و ورود به بحث مهدویت.
- سایر موارد.
6- بررسی مسأله انتظار در آیین¬¬ها و مراسم¬ها در میان اقوام و مناطق مختلف.
7- بررسی آیین¬های انتظار و سایر جشن¬های مهدویت در حکومت¬های شیعی.
8- سیر تاریخی رویکرد ملل غیرمسلمان به مسأله مهدویت.
9- بررسی و ریشه¬یابی علل پیدایش مدعیان دروغین مهدویت در تاریخ اسلام.
10- سیر تاریخی مدعیان دروغین مهدویت در دوره¬های مختلف:
- مختصات هر قرن به قرن دیگر.
- رویکرد مردم به آنها و عاقبت کار آنها.
- بررسی علل و انگیزه¬های تاریخی، جغرافیایی و . . .
- نقش حکومت¬ها در شکل¬گیری مدعیان- و سایر موارد.
11- بررسی چگونگی پرداختن مورخین و فلاسفه تاریخ به مسأله:
- مهدویت و فرجام¬گرایی.
- مهدویت و پایان تاریخ.
- مهدویت و جهانی¬سازی.
- مهدویت و اشراط¬الساعة.
12- موعود¬گرایی قبل از اسلام:
- موعود در یهودیت.
- موعود در مسیحیت.
- موعود در زردتشت و هزاره¬گرایی و . . .
- موعود در سایر ادیان.
13- حکومت¬های زمینه¬ساز در طول تاریخ اسلام:
- حکومت¬ها.
- شاخصه¬های حکومت¬های زمینه¬ساز از دیدگاه تاریخ.
- نهضت¬های زمینه¬ساز.
- قیام¬های زمینه¬ساز.
14- خدمات و ارتباط متقابل مهدویت و مرجعیت در بعد از غیبت.
15- بررسی اندیشه مهدویت بر مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه در تاریخ اسلام.
16- بررسی تاریخی تأثیر اندیشه مهدویت بر باورهای ارزشی در طول تاریخ اسلام.
17- بررسی باورداشت مهدویت در دفع مشکلات جامعه و مردم در طول تاریخ.
18- نقش سادات و علویان در انتقال و گسترش اندیشه مهدویت.
19- نقش علماء و حوزه¬های علمیه در بسط و گسترش اندیشه مهدویت.
20- موانع و مشکلات تحقیق در مسأله تاریخ مهدویت.
21- روش تحقیق در منابع تاریخی مهدویت.
22- استعمار و استفاده از اندیشه مهدویت برای ضربه به شیعه.
23- اجماع مسلمین بر باورداشت مهدویت در تاریخ تا دورۀ استعمار.
24- بررسی نقش استعمار در مهدی¬سازی در کشورهای مختلف مسلمان¬نشین و . . .
موضوعات تاریخی مهدویت:
• بخش اول: از بعثت پیامبر تا آغاز غیبت صغری(تا سال 260 ﻫ . ق):
• مهدویت در کلام پیامبر:
- آغاز عقیده به مهدویت از صدر اسلام.
- تلاش پیامبر برای جا¬انداختن جانشینان خود به¬خصوص حضرت مهدی .
- گزارش مورخان اهل سنت و شیعه از تصریح پیامبر به مهدویت، نسب او، آغاز غیبت، ظهور، شاخصه¬های حکومت و... .
• مهدویت در دوره خلفای سه¬گانه:
- شهرت نام ائمه دوازده¬گانه از امام علی تا حضرت مهدی به جهت تصریح پیامبر از دیدگاه اهل سنت و شیعه.
• مهدویت در عصر امیر¬المؤمنین علی:
- تلاش علی برای معرفی ائمه و مهدی موعود.
- سبائیه (قائلین به غیبت و ظهور حضرت علی)به طیّاریه هم شهرت دارند.
- عبد¬الله بن سبا از واقعیت تا خرافه.
- منکران وجود عبد¬الله بن سبا از مستشرقان و اهل سنت.
- عبد¬الله بن سبا و سبائیه از دیدگاه مورخّان شیعه.
• مهدویت در عصر ائمه از امام حسن تا امام باقر(40 - 114 ﻫ . ق):
- تلاش و تدابیر ائمه چهارگانه برای انحراف امامت و مهدویت در مقابل امویان.
• مهدویت در عصر بنی¬امیه(41 ﻫ .ق - 132 ﻫ . ق):
- تلاش خلفای بنی¬امیه در انتصاب مهدویت به خود.
- ایجاد فرقه¬ها در دورۀ بنی¬امیه و حمایت خلفاء از بعضی فرق.
- نقش اندیشه مهدویت در ایجاد قیام¬های ضد بنی¬امیه.
- نقش اندیشه مهدویت در ایجاد فرقه¬های جدید در عصر امویان.
- کیسانیه: پیروان مختار بن ابی¬عبیده ثقفی و قائلین به مهدویت محمد حنفیه.
- زیدیه: پیروان زید¬ بن ¬علی ¬بن ¬حسین.
- سراجیه: پیروان حسان ¬بن ¬سراج که محمد بن¬ حنفیه را زنده می¬پندارند.
- کنانیه: از فرق کیسانیه و پیروان عامر بن¬ وائل کنانی.
- کربیه: از فرق کیسانیه و پیروان ابوبکرضریر.
- حاصریه: از غلاّت هستند و معتقدند که پس از امام باقر پسر او زکریا، امام است که او در کوه«حاصر» مخفی است تا آن¬گاه که اذن خروج برسد.
- باقریه: گروهی از شیعیان که به رجعت امام باقر اعتقاد دارند.
- قتیبیه: امام باقر را زنده می¬دانند که روزی ظهور خواهد کرد.
- مخیریه: پیروان مغیرة بن¬ کوفی که در سال 119 ﻫ . ق کشته شد. ولی پیروانش پس از امام باقر او را امام دانسته و منتظر ظهور وی بودند.
• مهدویت در ائمه عصر بنی¬عباس:
- مهدویت در کلام و دورۀ امام صادق.
- تدابیر امام صادق برای پیشبرد اندیشه امامت و مهدویت.
- مدعیان مهدویت و مبارزه امام صادق.
- تدابیر امام صادق در جلوگیری از طرح امامت اسماعیل، پسرش.
- اندیشه مهدویت در دورۀ امام کاظم.
- اندیشه مهدویت در دورۀ امام رضا.
- شکل¬گیری واقفیه، علل و انگیزه¬ها و اعتقادات.
- مبارزه و تدابیر امام رضا در مقابله با واقفیه.
- اندیشه مهدویت در دوره و کلام امام جواد.
- امام جواد و مبارزه با مدعیان دروغین وکالت و مهدویت.
- امام هادی و اندیشه مهدویت.
- اهداف انتقال امام هادی و امام حسن¬عسکری به سامراء.
- زمینه¬سازی ورود به دورۀ غیبت از امام صادق تا امام حسن¬عسکری.
- شیوۀ مبارزه، نشر اعتقادات اصیل شیعه و مهدویت امام هادی و امام حسن¬عسکری.
- تدابیر امام حسن¬عسکری برای حفظ جان امام مهدی تا قبل از آغاز غیبت.
• مهدویت در عصر خلفای بنی¬عباس(از سال 132 ﻫ . ق):
- نقش اندیشه امامت و مهدویت و شعار عباسیان در رسیدن به خلافت.
- بنی¬عباس و سوءاستفاده از اندیشه مهدویت.
- مدعیان دروغین مهدویت.
- نقش اندیشه مهدویت در قیام¬های ضد بنی¬عباس.
- ایجاد فرقه¬های جدید و حمایت عباسیان از فرق در مقابله با خط اصیل مهدویت.
• فرقه¬شده¬ها در این دوره:
- محمدیه: پیروان محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی¬طالب، ملقّب به« نفس¬زکیّه».
- مغیریه: یکی از مدعیان زنده¬بودن و رجعت نفس¬زکیّه مغیرة بن سعید عجلی بود که این فرقه در واقع اسم دیگر « محمدیه» می¬باشد.
- محمدیه2: پیروان مهد، فرزند امام علی¬النقی که در زمان حیات پدر از دنیا رفت، آنان می¬گویند: او نمرده و زنده است و او همان مهدی قائم است.
• قیام معاویة بن عبدالله و طرفد¬اران وی:
- جعفریه: از غلات شیعه که به امامت امام صادق اعتقاد داشتند آنها را «جعفریه واقفه» نیز نامند. چون در امامت امام صادق توقف کرده و قائل به رجعت او شدند.
- جعفریه2: پیروان جعفر بن علی، برادر امام حسن عسکری و مشهور به جعفر کذّاب، پس از وفات امام هادی عده¬ای اندکی از اصحاب او به امامت پسرش جعفر گروید و گروهی هم به امامت او پس از شهادت برادرش امام حسن عسکری، معتقد شدند و چندین گروه دیگر.
- ناووسیه: عده¬ای از شیعیان که شهادت امام صادق را باور نداشته و منتظر ظهور.
- سمیعیه: پیروان سمیع بن محمد بن بشیر کوفی که می¬گفتند: حضرت موسی بن جعفر نمرده و به زندان نرفته و زنده و همان مهدی قائم است.
- اسماعیلیه: نام عمومی فرقه¬هایی که بعد از حضرت امام صادق به امامت فرزندش اسماعیل که در زمان حیات پدر از دنیا رفته بود، اطلاق می¬شود و در بلاد مختلف به نام¬های گوناگون خوانده شده¬اند و فرقه¬های زیادی از این فرقه منشعب شده¬اند.
- واقفیه: این نام لقب عمومی فرقه¬ای است که منکر رحلت امام موسی کاظم شده¬اند، و در امامت ایشان توقف کردند. البته فرقه¬های دیگری هم به همین نام معروف شده¬اند، مثل کسانی که بعد از امام یازدهم، امامت امام مهدی را قبول داشتند و نه جعفر کذاّب را، بلکه در امام یازدهم توقف کردند.
• چگونگی شکل¬گیری جامعه شیعی و وضعیت اجتماعی، اقتصادی و . . . آنها.
• خاندان و بزرگان شیعه در بغداد و انتقال و حفظ باورهای شیعی¬ و مهدوی.
• ابومسلم خراسانی و چگونگی مرتبط¬شدن با عباسیان.
• نقش ابومسلم در شکل¬گیری حکومت عباسیان و سقوط امویان.
• فرقه¬های بوجود¬آمده در اعتقاد به مهدویت ابومسلم مثل ابومسلمیه و . . .
• وضعیت سیاسی، اجتماعی، فکری، اقتصادی عباسیان در آستانه غیبت صغری.
• علل تشدید فشار خلفای عباسی بر شیعیان و ائمه در آستانه غیبت صغری.
• نظام¬های حکومتی و دولت¬های مستقل در آستانه غیبت صغری.
• تقسیم غیبت به صغری و کبری در منابع اهل سنت.
• بررسی تألیفات مهدویت تا قبل از غیبت صغری.
دورۀ غیبت صغری:
• ولادت حضرت مهدی:
- سال ولادت حضرت مهدی در منابع اهل سنت و شیعه (255ﻫ .ق، نیمه شعبان).
- پدر امام زمان و اختلافات موجود در آن.
- تصریح برخی منابع اهل سنت به ولادت حضرت، از امام حسن عسکری.
- مادر امام زمان، از واقعیت تا خرافه.
- بررسی زندگی، نسب،( امام حسن عسکری- حکیمه خاتون- نسیبه – مارقه و . . .
- شاهدان ولادت (امام حسن عسکری- حکیمه خاتون- نسیبه – مارقه و . . .
- جایگاه و شخصیت حکیمه¬خاتون نزد ائمه و شیعه.
- نقل تاریخ در ساعات اولیه ولادت،کرامات، معجزات، . . . حضرت.
- نام، القاب، و خصوصیات ظاهری و جسمانی حضرت در کودکی.
• اقدامات حضرت امام عسکری بعد از ولادت حضرت مهدی در شب ولادت:
- حضور شاهدان در شب ولادت.
- اعلان به برخی از نزدیکان و به برخی از نزدیکان و اصحاب مورد اطمینان، مثل کاروان قمی¬ها.
- ارسال نامه به برخی از اصحاب و وکلای خود و بشارت به ولادت حضرت مهدی؛ مثل وکیل خود در قم.
• تدابیر امام زمان برای حفظ جان حضرت در کودکی:
- عدم ذکر نام حضرت.
- زندگی در اختفاء و احتمال انتقال به مدینه (در برخی منابع تصریح¬شده).
- استفاده از فرصت و گرفتاری¬های عباسیان و غفلت از تولد و دورۀ کودکی.
- مخاطب¬¬قراردادن مادرش در وصیت و دادن وصایای به او.
• تلاش سختگیرانه عباسیان در جلوگیری از تولد حضرت و علل عدم موفقیت:
- اقدامات امام حسن عسکری.
- بروز اشتغالات حکومتی، مثل: آشوب¬های داخلی، قیام¬های علویان،مثل: قیام زنگیان و . . .
• شهادت امام حسن عسکری، سرآغاز غیبت صغری(260 ﻫ . ق):
- شهادت حضرت امام حسن¬عسکری و اقدامات قبل از شهادت در تحکیم مهدویت پسرش، حضرت مهدی.
- دادن مسئولیت کفن و دفن و اقدامات مربوط به آن به عثمان ¬بن ¬سعید عمری.
- نقل تاریخ از شاهدان اقامه نماز بر پیکر پدرش.
- جعفرکذّاب و ادعای امامت و جانشینی و اقدامات او در این زمینه.
- حمایت خلفای عباسی از جعفر کذّاب و جاسوسی و اعمال مرموزانه و خائنانۀ او به نفع دربار.
• وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی شیعیان در دوران آغاز غیبت صغری:
- ممالک شرق اسلامی.
- ممالک غرب اسلامی.
- سایر ممالک.
- انشعاب در جامعه شیعی بعد از شهادت امام حسن عسکری، مثل: واقفیه، جعفریه، مهدیه، فطحیه.
• ملاقات¬کنندگان با امام مهدی:
- ملاقات در دورۀ اختفاء.
الف: ملاقات گروهی.
ب: ملاقات فردی.
- ملاقات در دورۀ غیبت صغری.
- سیستم امنیتی امام زمان برای حفظ جان خویش در این دورۀ از دشمنان.
• نهاد وکالت:
- علل و انگیزه تشکیل نهاد وکالت.
- پیشینه سازمان وکالت و نحوه مدیریت آن.
- نحوۀ ارتباط امام با وکلاء و وکلاء با مردم در دورۀ نهاد وکالت و . . .
- کارکرد و وظایف سازمان وکالت.
- وکالت و سفارت در دورۀ غیبت صغری.
- فرق وظایف وکلای قبلی با وکلای دورۀ غیبت صغری.
- لفظ مورد استفاده برای وکلای چهارگانه در دورۀ غیبت صغری( وکیل- سفیر- نایب).
- نواب چهارگانه، حلقۀ اتصال سایر وکلای شهرهای مختلف با امام زمان .
- ملاک¬های انتصاب نواب چهارگانه.
- وظایف نواب چهارگانه.
- اثبات تاریخی نیابت نواب چهارگانه و جواب به شبهات وارده در این زمینه مثل: احمدالکاتب و . . .
- اثبات تاریخی نیابت نواب چهارگانه، دلیل بر وجود حضرت مهدی.
- وظایف نواب در زمینه¬سازی مردم برای ورود به دورۀ غیبت کبری.
- مدعیان دروغین نیابت در دورۀ نواب چهارگانه، علل و انگیزه¬ها.
- تلاش سخت¬کوشانه خلفاء در ورود به حلقه¬های نواب و وکلاء و علل عدم موفقیت نسبی.
نواب اربعه:
• نایب اول: ابوعمرو عثمان بن سعید عمری(260 ﻫ . ق، حدود 267 ﻫ . ق( اختلافی):
- جایگاه ارزشی عثمان بن سعید نزد امام هادی و امام عسکری سبب پذیرش ایشان نزد شیعیان.
- اثبات تاریخی نیابت عثمان بن سعید.
- مدعیان دروغین نیابت در دورۀ نایب اول.
- حسن شریعی، مدعی دروغ نیابت.
• نایب دوم: محمد بن عثمان بن سعید عمری(از حدود 267 ﻫ . ق تا سال 305 ﻫ . ق):
- دلائل تاریخی اثبات نیابت محمد بن عثمان.
- جایگاه محمد بن عثمان نزد شیعیان.
• مدعیان دروغین نیابت نایب دوم و علت زیاد¬بودن آن در این دوره:
1- محمد بن نصیر نمیری
2- محمد بن علی بن هلال
3- اسحاق احمر
4 - بافطانی
5- احمد بن هلال کرخی
• ظهور قرامطه در سال (277 ﻫ . ق):
- ضربه قرامطه به شیعیان و انتساب دروغ آن به شیعیان( به نام شیعه، بر علیه شیعه).
- ابوسعیدیه و روابط بین قرامطه( ابوسعیدیه از پیروان حسن بن بهرام جنّابی، یکی از موئسسان و بزرگان قرامطه).
- عبدالله بن میمون قداح، موئسس اصلی قرامطه و علل و انگیزه او.
- تدابیر نواب و امام مهدی در مقابله با قرامطه.
- نسبت به قرامطه و فاطمیان و زکرویه.
- اختلاف تاریخ¬نگاران در نسبت، انشعاب و وجه¬تسمیه.
• نایب سوم: ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی(از سال 305 ﻫ . ق تا 326 ﻫ . ق):
- دلائل تاریخی اثبات نیابت ایشان.
- موقعیت مناسب حسین بن روح در میان شیعیان و حتی عده¬ای از درباریان.
- ابوالحسن علی بن محمد مشهور به ابن¬فرات وزیر خلیفه عباسی و کمک به موقعیت شیعیان و حسین بن روح و عاقبت او.
- موقعیت نامناسب شیعیان در دوره¬ای از نیابت حسین بن روح( از311 ﻫ . ق و317 ﻫ . ق) و خود نایب سوم و زندانی او جهت ضربه قرامطه بر آنها و حتی کشته¬شدن« ابن¬فرات».
- آزادی نسبی شیعیان و وضعیت مناسب شیعیان به جزء سال¬های(311 ﻫ . ق – 317 ﻫ . ق)به جهت موقعیت نایب سوم و وزارت ابن¬فرات و . . .
• مدعیان دروغین نیابت در این دوره:
1- حسین بن منصور حلاّج.
2- ابن¬ابی¬الغراقی( ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی).
• نایب چهارم: ابوالحسن علی بن محمد سمری( از سال 326 - 329 ﻫ . ق، شیخ صدوق، سال 328 را آورده است):
- اثبات تاریخی و امتیازات خاص علی بن محمد برای نیابت چهارم.
- مدعی نیابت در این دوره، ابودلف کاتب( محمد بن مظفر).
- بررسی تاریخی آخرین توقیع حضرت مهدی برای آغاز غیبت کبری.
- اثبات آغاز غیبت کبری در منابع اهل سنت و شیعه.
• فرقه¬هایی که در دورۀ غیبت صغری به وجود آمدند:
1- حلاّجیه: پیروان ابوعبدالله حسین بن منصور حلاّج.
2- بلالیّه: پیروان ابوطاهر محمد بن علی بن بلال.
3- نمیریه: پیروان محمد بن نصیر نمیری.
4- خنفریه: پیروان علی بن فضل خنفری داعی اسماعیلی در یمن.
5- شریعیه: پیروان ابومحمد حسن شریعی.
6- نفیسیه: طرفداران محمد، فرزند امام علی¬النقی و معتقد به امامت جعفر بن علی هستند.
7- شلمغانیه: پیروان ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی، ( ابن ابی¬العزاقر).
8- عسکریه: فرقه¬ای از شیعیان که حضرت امام حسن عسکری را مهدی می¬پنداشتند و به غیبت او معتقد بودند.
9- فطحیه¬ خالص: امامت دو برادر در صورتی که برادر بزرگتر فرزندی نداشته باشد جایز دانسته و بعد از امام حسن عسکری، جعفر بن علی را امام می¬دانستند.
10- هلالیّه: پیروان احمد بن هلال کرخی.
• علل، انگیزه¬ها و زمینه¬های تشکیل و ایجاد فرقه¬ها در دوران غیبت صغری:
- بررسی کتاب¬های تألیف¬شده در موضوع غیبت و مهدویت در عصر غیبت صغری.
- دورۀ غیبت کبری از آغاز تا تشکیل دولت صفوی(319 ﻫ . ق تا حدود 605 ﻫ .ق، آغاز قیام و شروع).
• شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آغاز دورۀ غیبت صغری:
1- ممالک شرق اسلامی.
2- ممالک غرب اسلامی.
3- سایر ممالک.
• دولت آل¬حمدان و مسأله مهدویت( 292 ﻫ . ق- 369 ﻫ . ق).
• دولت فاطمیان و مسأله مهدویت( 297 ﻫ . ق - 567 ﻫ . ق):
- سال ورود اسلام به آفریقا و مغرب و چگونگی معرفی شیعه و مهدویت.
- زمینه¬های فکری، اجتماعی، اقتصادی، و طبیعی برای تشکیل دولت فاطمیان و گرایش مردم به آنها.
- بررسی جغرافیایی و محدودۀ آن در دولت فاطمیان( آفریقیه، مغرب).
- تأثیر اندیشه مهدویت در شکل¬گیری فاطمیان.
- ابوعبدالله شیعی و خدمات، زمینه¬سازی مهدویت عبیدالله و تبلیغات گسترده و عاقبت او.
- عبیدالله مهدی، موئسس فاطمیان و ادعای مهدویت.
- مدعیان دروغین مهدویت و زمینه¬سازی مناسب برای مدعیان مهدویت در منطقه آفریقیه و مغرب.
- نقش علماء به¬خصوص قاضی¬نعمان مغربی در گسترش اندیشه شیعه و مهدویت.
- فرقه¬های شیعه در منطقه حکومت فاطمیان، علل، انگیزه¬ها و زمینه¬ها و موقعیت جغرافیایی مناسب.
- اماکن و شعائر منتَسب به مهدویت در دورۀ حکومت فاطمیان.
- فروپاشی فاطمیان، بررسی تاریخی، عامل، علّت¬ها و . . .
• دولت آل¬بویه و مسأله مهدویت(320 ﻫ . ق - 448 ﻫ . ق):
- اندیشه مهدویت و شیعه در شکل¬گیری و گسترش اندیشه مهدویت.
- افکار مذهبی موئسسان آل¬بویه و عوامل مؤثر در آن.
- نقش علمای دعوت¬شده و مقیم در گسترش اندیشه شیعی و مهدوی.
- محدودۀ جغرافیای حکومت آل¬بویه از آغاز تا فروپاشی آل¬بویه و مذهب شیعه در آن محدوده.
- زمینه¬های سیاسی، مذهبی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی شکل¬گیری فاطمیان.
- مذهب حاکمان آل¬بویه از زندیه تا امامیه و . . .
- سوگواری¬ها، آیین¬ها، و جشن¬های انتظار در انتقال فرهنگ مهدوی در دولت آل¬بویه.
- نقش ناصرکبیر(عنصر مؤثر از علویان در ری و بعد حکومت علویان طبرستان)در تربیت شیعی حاکمان اولیه آل¬بویه.
- نقش داعیان و علویان در بسط¬وگسترش فرهنگ شیعی و مهدوی در دورۀ آل¬بویه.
• اندیشه مهدویت در دورۀ حکومت سلجوقیان( 429 ﻫ . ق - 700 ﻫ . ق):
- تأثیر و نفوذ جوانان تربیت¬شده با افکار شیعی در دورۀ آل¬بویه در ارکان اداری حکومت سلجوقیان.
• اندیشه مهدویت در دورۀ خوارزمشاهیان(521 ﻫ . ق - 628 ﻫ . ق).
• مدعیان دروغین مهدویت در این دوره،علل¬ها،انگیزه¬ها،زمینه¬ها و . . .
• اندیشه مهدویت در دورۀ حکومت ایلخان مغول:
- سیر بررسی مذهب و دین حاکمان ایلخانی از آغاز یا پایان.
- نقش علمای بزرگ شیعه در حفظ، بسط¬وگسترش شیعه و فرهنگ مهدوی.
- خواجه نصیرالدین طوسی، از همکاری با ایلخانان و تأثیرات و اقدامات ایشان.
• نقش خواجه نصیرالدین در حفظ آثار شیعه و نقش او در گسترش، گرایش در ایلخانان و . . .
- بررسی و تحلیلی جامع از مذهب ابن¬علقمی، وزارت او، و نقش او در گسترش فرهنگ شیعه و مهدوی.
- بررسی ¬و تحلیل از اتهام همکاری خواجه نصیرالدین و ابن¬علقمی با مغولان در تصرف بغداد از جانب علمای اهل سنت.
- خواجه¬نصیرالدین و ابن¬علقمی و رفع گرفتاری شیعیان(حتی اهل سنت) و جلوگیری از حملۀ مغولان به بعضی از شهرها.
- علل، انگیزه¬ها و زمینه¬ها برای گرایش برخی از حاکمان ایلخانی.
- نقش و رسالت سنگین علمای بزرگ همچون: علاّمه حلّی در این دوره، برای حفظ و گسترش شیعه و انتقال فرهنگ مهدوی.
- بررسی و تحلیل و تأثیر همکاری علاّمه حلّی با ایلخانان و گرایش و رسمیت¬دادن به شیعه از جانب حاکمان ایلخانی.
• حوزۀ علمیه حلّه و شهر حلّه:
- تأثیر علمای بزرگ حلّه همچون: سید بن ¬طاووس در حفظ شهر حلّه از حمله مغولان.
- نقش اخبار ملاحم¬وفتن و اندیشه مهدویت در حفظ شهر حلّه و بعضی از شعرهای عراق از حمله.
- مرکزیت حوزۀ علمیه حلّه در دورۀ مغولان و رویکرد علمای بزرگ و توجه شیعیان به این حوزه.
- بررسی تألیفات نوشته¬شده در موضوع مهدویت در دورۀ حوزه حلّه.
• جزیرۀ خضراء:
- جزیرۀ خضراء از واقعیت تا خرافه.
- جزیرۀ خضراء، مثلث برمودا و . . . از کی وارد تاریخ مهدویت شد؟
- تحلیل و بررسی راویان وقایع مربوط به جزیرۀ خضراء.
• سربداران:(سال قیام،736 ﻫ . ق – 788 ﻫ . ق، حدود 50سال ﻫ . ق):
- نقش اندیشه مهدویت در شکل¬گیری نهضت سربداران.
- نقش سربداران در گسترش فرهنگ مهدوی، انتظار، زمینه¬سازی.
- مهدویت از ارکان اصلی تعالیم چهارگانه شیخ¬حسن جوری و سربداران.
- شیخ¬خلیفه و بشارت به ظهور، عامل اصلی جمع¬آوری پیروان.
- نقش نهضت اصلاحی سربداران در شکل¬گیری نهضت¬های مشابه شیعی.
- بررسی نهضت سربداران از آغاز تا فروپاشی و اختلافات دورۀ دوم عامل اصلی فروپاشی.
- عرفان و تصوّف سربداری در راستای شریعت و تعالیم مهدوی، عامل شکل¬گیری و همچنان عامل فروپاشی.
- نقش عناصری همچون:خواجه¬علی مؤیّد و درویش¬عزیز در نهضت سربداری( منفی و مثبت).
- افراط در مهدویت و بشارت به ظهور، از عوامل ضربه به نهضت سربداری.
- تحقیقی جامع در مذهب شیعۀ اثنی¬عشری عناصر مؤثر از شیخ¬خلیفه و شیخ¬حسن جوری تا خواجه علی مؤیّد(در مقابل اتهامات).
• مرعشیان( 760 – 35 حدوداً):
- تأثیر اندیشه مهدویت و نهضت سربداران در شکل¬گیری مرعشیان.
- تعلیم مرعشیان دنباله¬رو تعالیم شیعی سربداران.
• مشعشعیان( از 845 ﻫ . ق - 915 ﻫ . ق) و تا سال(200 ﻫ . ق)جزء فرمانروایی صفویان:
- قرن هشتم و نهم هجری، سال ازدیاد جنبش¬های شیعی.
- موئسس مشعشعیان، سیدمحمد بن فلاح و ادعای دروغین مهدویت.
- واکنش علمای حلّه به ادعای مهدویت سیدمحمد مشعشع.
- زمینه¬های مساعد اقتصادی، اعتقادی و فرهنگیِ به حکومت رسیدن و پذیرش مهدویت سیدمحمد.
- علل و انگیزه¬های ادعای سیدمحمد.
- ابن¬فهد حلّی و محمد بن مشعشع.
• قره¬قویونلوها و اندیشه مهدویت:
- انتظار امام غایب در میان شیعیان از دیدگاه سیّاحان و نویسندگان مسالک و ممالک.
- تصوف و اندیشه مهدویت از پایان دولت ایلخانان تا تأسیس حکومت صفوی:
1- فرقه حروفیه و مفهوم خاتم¬الأولیاء و اندیشه مهدویت.
2- خانقاه قونیه و اندیشه مهدویت.
3- فرقه نعمت¬اللهیه و اندیشه مهدویت.
- شاه¬ نعمت¬الله¬ولی موئسس فرقه نعمت¬اللهیه و بررسی ادعای مهدویت او.
- بررسی آثار و رساله¬های شاه ¬نعمت¬الله و اندیشه مهدویت در آنها.
- سیخانیان و اندیشه مهدویت.
• اندیشه مهدویت در هند:
- اندیشه مهدویت در شبه جزیره هند از آغاز تا امروز.
- بررسی سیر تاریخی ورود شیعه و اندیشه مهدویت در هند.
- مدعیان دروغین مهدویت در هند با توطئه استعمارگران.
- نقش سادات، علماء، بازرگانان، به¬خصوص ایرانیان از ورود شیعه و اندیشه مهدویت به هند.
• حکومت¬ها در هند و اندیشه مهدویت در قرن¬های هشت به بعد:
1. بهمنیان دکن(748 ﻫ . ق - 937 ﻫ . ق).
2. عادل شاهیان(855 ﻫ . ق - 886 ﻫ . ق).
3. قطبی شاهیان( قرن 10ﻫ . ق).
4. نظام شاهیان(موئسس از اهل سنت ولی بعدها به مذهب شیعه گرایش پیدا کردند).
5. و غیره . . .
• علمای بزرگ ایرانی در هند و نقش آنها در انتقال فرهنگ شیعه و مهدویت به هند:
- شاه ¬فتح ¬الله شیرازی(از 965 ﻫ . ق - 988 ﻫ . ق).
- سید محمد مؤمن استر آبادی(در حدود سال988 ﻫ . ق).
- سید ¬نور الله (حسینی مرعشی) شوشتری (در سال992ﻫ . ق) و . . .
• عرفا و صوفیان در هند و نقش آنها در تبلیغ و تبیین اندیشه مهدویت از دیدگاه خاص خود.
• شاه ¬نعمت¬الله¬ولی خود، فرزندان و نوادگان در هند و تأثیر در اندیشه مهدویت.
• فرقه¬های شیعی در هند و تأثیر آنها در انتقال اندیشه مهدویت از دیدگاه خود:
- زیدیه.
- اسماعیلیه.
- نقش استعمار در ایجاد فرقه¬ها و مدعیان مهدویت، مثل: قادیانیه.
• اندیشه مهدویت از تشکیل دولت صفوی تا آغاز دوره معاصر.
• مهدویت در عصر صفویه:
- نقش اندیشه مهدویت و الهام از تعالیم نهضت سربداران و سایر عوامل در شکل¬گیری صفویه.
- نقش علمای شیعه در گسترش شیعه و اندیشه مهدویت در عصر صفوی.
- تعامل سلاطین صفوی و علمای امامیه در راستای آموزه¬های مهدوی.
- نقش و آزادی نسبی حوزه¬های علمیه اصفهان، قم و . . . در دورۀ صفوی و تعامل با دربار.
- آموزه¬های مهدوی در افکار سران سلسله صفوی.
- مناصب خاص و تفویض اختیارات سیاسی، اجتماعی و . . . به علماء در دربار با الهام از اندیشه مهدویت و نیابت عامه.
- نقش شعراء، وعّاظ و . . . در گسترش شیعه و اندیشه مهدوی.
- مدعیان دروغین مهدویت در عصر صفویه.
- دعوت دربار صفوی از علمای جبل¬عامل و نقش آنها در گسترش شیعه و فرهنگ مهدوی.
- بررسی اندیشه عالمان شیعی دربار صفوی در تقابل با دربار با تأکید بر اندیشه محقق¬کرکی.
- مشروعیت حکومت صفوی از جانب علماء و فقهاء به عنوان نایبان عام حضرت مهدی با تأکید بر افکار شاه‌طهماسب اوّل.
- اقدامات حاکمان صفوی در رسمیت¬دادن به شیعۀ امامیه و سایر اقدامات در نشر شیعه و اندیشه مهدویت و زمینه¬سازی.
- اندیشه مهدویت در پایه¬های سه¬گانه قدرت شاهان صفوی( ادعای نمایندگی امام دوازدهم – مقام مرشد کامل- میراث-دار سلطنت در ایران.
- تألیفات مربوط به مهدویت در عصر صفوی.
- فرقه¬های صوفیه و اندیشه مهدویت در عصر صفوی.
- فرقه روشنیه (افغانستان).
• مهدویت در عصر افشاریه و زندیه.
• مهدویت در عصر قاجاریه:
- اندیشه شیعه کامل و مهدویت:
1. شیخ¬احمد احسایی و شیعه کامل.
2. نقش اندیشه شیعه کامل و ایجاد فرقه شیخیه:
o الف: کریم¬خانیه
o ب: باقریه همدان
o ج: شیخیه آذربایجان
- اندیشه شیعۀ کامل و مسأله مهدویت:
o علی¬محمد باب و بابیه و ادعای بابیّت.
o نقش استعمار در ترویج بابیّت با بررسی گزارش «کینیازدالگورکی » جاسوس روس، در سفارت ایران.
- ایجاد بهائیت، نقشه استعمار بعد از بابیّت.
- صبح¬ازل و میرزا حسینعلی بهاء و ادعای مهدویت.
- فرقه صاحب¬الزمانیه.
• مهدویت در آفریقای عصر استعمار.
• مدعیان مهدویت در آفریقا:
- محمد بن علی بن محمد سنوسی.
- محمد احمد مهدی(سودان).
- عباس فاطمی( مغرب).
- متمهدیان و مبارزه با استعمار.
• اندیشه مهدویت از آغاز مشروطه تا زمان حال:
- نقش اندیشه مهدویت در ایجاد نهضت¬ها و حرکت¬های اصلاحی معاصر.
- اندیشه اصلاحی در نهضت سید¬جمال¬الدین اسدآبادی.
- حرکت اصلاحی محمد¬تقی شیرازی.
- جنبش مشروطه.
- نهضت اصلاحی تحریم تنباکو.
- اندیشه¬های اصلاحی آیت¬الله بروجردی.
- اندیشه¬های اصلاحی شیخ ¬محمد¬حسین کاشف¬الغطاء.
- اندیشه¬های اصلاحی سید¬محسن¬ امین.
- اندیشه¬های اصلاحی آیت¬الله نائینی.
• انجمن حجتیه و اندیشه مهدویت.
• انقلاب اسلامی ایران و اندیشه مهدویت.
• اندیشه مهدویت و ولایت¬ فقیه، عامل اصلی پیروزی ایران در جنگ و . . .
• حوزۀ علمیه قم و مسأله مهدویت.