مقدمه
تاریخ هم‌چون آیینه‌ای است که تجربیات تلخ و شیرین گذشته را به انسان امروز و آینده باز می‌تاباند و هرچه این آیینه شفاف‌تر باشد، بهره‌برداری و پندگیری از آن نیز آسان‌تر خواهد بود.
تاریخ هر ملتی، نکات جالب توجهی را می‌توان یافت که عقاید و باورهای یک قوم یا یک حکومت را نشان می‌دهد. تاریخ اسلام نیز چنین نکات فراوانی دارد، ولی آن‌چه مهم به نظر می‌رسد، اندیشه مهدویت و فرجام‌گرایی برگرفته از آن است.
تاریخ مهدویت از اندک نکاتی است که همه فرقه‌ها و نحله‌های اسلامی در آن مشترک‌اند، اما هر کدام با نگاهی ویژه به آن پرداخته‌اند.
گروه تاریخ و مهدویت، با طرح مباحث و مطالب متقن و کارشناسی شده، به مسائل تاریخ مهدویت می‌پردازد تا ضمن تبیین گذشته تاریخ، چراغی فراسوی آینده برافروزد.
متناسب با برنامه‌های پیش‌بینی شده در آیین‌نامه، حوزه فعالیت این گروه عبارت است از: بررسی سیر تطور اندیشه مهدویت در حوزه تاریخ. به تعبیر دیگر، تمامی مباحث تاریخی در مورد مهدویت، اعم از دوره قبل از غیبت و دوره بعد از آن، حیطه کاری این گروه است.
اهداف
1. طرح بحث كامل تاريخي از منظرهاي مختلف در باب مهدويت؛
2. نهادينه كردن معارف و مفاهیم تاریخی راجع به مهدویت؛
3. بهره‌برداري از گذشته تاريخي، براي چشم‌انداز جامعه مهدوي در جوامع اسلامي؛
4. بررسي و ريشه‌يابي ريزش‌ها و رويش‌ها در مسئله مهدويت؛
5. پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه در زمینه تاریخ مهدویت.
برنامه‌ها
براي اجرايي كردن اهداف مورد نظر گروه، برنامه‌هاي زير اجرا خواهد شد:
1. موضوع‌شناسي تاريخ مهدويت؛
2. شناسايي و نقد منابع تاريخ مهدويت؛
3. تهيه و تدوين كتب درسي؛
4. تدوين مقالات تخصصي و نيمه‌تخصصي در تاریخ مهدويت؛
5. برنامه‌نويسي آموزشي براي مقاطع و دوره‌هاي مختلف؛
6. برگزاري سلسله نشست‌ها و همايش‌هاي علمي ـ تخصصي در موضوع تاريخ مهدويت؛
7. شناسايي، جذب و پرورش پژوهش‌گران متخصص در اين زمينه؛
8. نقد و بررسي كتب منتشر شده در موضوع مهدويت و تاريخ؛
9. آماده‌سازي بسترهاي متناسب براي ايجاد ارتباط و تعامل با ساير مراكز علمي؛
10. همكاري با سايت و مجلات و سایر بخش‌های پژوهشکده؛
11. راهنمايي و مشاوره براي طلاب و دانشجويان براي تدوين پايان‌نامه در مباحث تاريخ مهدويت.
بايسته‌های پژوهشي
1. بررسی انديشه مهدويت در تأسيس حكومت‌هاي سياسي اسلامي؛
2. بررسي منابع در مورد مهدويت در ادوار مختلف تاريخ؛
3. بررسي نقش مهدويت در به وجود آمدن قيام‌ها و جنبش‌هاي مردمي؛
4. بررسي نقش مهدويت در تأسيس فرقه‌ها و نحله‌هاي عقيدتي؛
5. بررسي آسيب‌شناسي مهدويت در تاريخ اسلام؛
6. بررسي مسئله انتظار، آيين‌ها و مراسم‌هاي آن در ميان اقوام و مناطق مختلف؛
7. بررسي انديشه مهدويت در گزارش‌هاي مؤلفان؛
8. سير تاريخي روي‌كرد ملل غيرمسلمان به مسئله مهدويت؛
9. بررسي و ريشه‌يابي علل پيدايش متمهديان و مدعيان مهدويت در تاريخ اسلام؛
10. بررسي چگونگي پرداختن مورخان و فلاسفه تاريخ به مسئله فرجام‌گرايي و آينده پژوهي.
بایسته‌های پژوهشی
کلیات:
الف) موانع و مشکلات تحقیق در مسئله مهدویت؛
ب) روش تحقیق در منابع تاریخی مهدویت.
2. از بعثت پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) تا آغاز غیبت صغرا (260 ـ 13 هـ .ق):
الف) مهدویت در قرآن کریم؛
ب) مهدویت در بیان پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) (13 ـ10 هـ .ق)؛
ج) مهدویت در دوره خلفای سه گانه (35 ـ 10 هـ .ق)؛
د) مهدویت در احادیث امیرالمومنین علی(علیه السلام) (40 ـ 35 هـ .ق)؛
هـ) مهدویت در عصر بنی‌امیه (132 ـ 41 هـ .ق)؛
و) مهدویت در احادیث ائمه از امام حسن(علیه السلام) تا امام باقر(علیه السلام) (114 ـ40 هـ .ق).
3. نقش اندیشه مهدویت در قیام‌های ضد بنی‌امیه و ایجاد فرقه‌های جدید:
الف) کیسانیه (پیروان مختار بن ابی‌عبیده ثقفی که به امامت محمد حنفیه قائل بودند)؛
ب) زیدیه (پیروان زید بن علی بن حسین(علیه السلام) معروف به زید شهید)؛
ج) سراجیه (پیروان حسان بن سراج که پندارند محمد بن حنفیه در کوه‌های رضوی مرده است و سرانجام زنده شود و بر مردمان مبعوث گردد)؛
د) کنانیه (از فرقه‌های کیسانیه و پیروان عامر بن واثل کنانی)؛
هـ) کربیه (از فرقه‌های کیسانیه و پیروان ابوکرب ضریر)؛
و) حاصریه (فرقه‌ای از غلات که معتقدند پس از حضرت امام باقر(علیه السلام) پسر او زکریا امام است و او در کوه «حاصر» مخفی شده تا اذن خروج برسد)؛
ز) باقریه (گروهی از شیعیان که به رجعت امام محمدباقر(علیه السلام) معتقد بودند)؛
ح) قتیبیه (می‌گویند امام باقر(علیه السلام) زنده است و هرگاه بخواهد ظهور خواهد کرد)؛
ط) مغیریه (پیروان مغیره بن سعید عجلی کوفی).
4. مهدویت در عصر بنی‌عباس:
الف) مهدویت در احادیث ائمه از امام صادق(علیه السلام) تا امام حسن عسکری(علیه السلام) (260 ـ 114 هـ .ق)؛
ب) بنی‌عباس و سوءاستفاده از اندیشه مهدویت؛
ج) نقش اندیشه مهدویت در قیام‌های ضد بنی‌امیه و ایجاد فرقه‌های محمدیه (قیام نفس زکیه)، قیام معاویه بن عبدالله و طرف‌داران وی، جعفریه، ناووسیه، محمدیه (پیروان محمد فرزند امام علی النقی(علیه السلام) که در زمان حیات پدر از دنیا رفت. آنان می‌گویند او نمرده و اوست قائم مهدی)، سمیعیه (پیروان سمیع بن محمد بن بشیر کوفی)، اسماعیلیه، واقفیه؛
د) زمینه‌سازی معصومان برای ورود به عصر غیبت؛
هـ) کتاب‌های تألیف شده درباره مسئله غیبت قبل از آغاز غیبت.

5. زندگی امام مهدی(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دوره غیبت صغرا (329 ـ 260 هـ .ق):
الف) ولادت؛
ب) نام‌ها و القاب؛
ج) کودکی؛
د) خصوصیات جسمانی.
6. اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی دوران آغاز غیبت صغرا:
الف) ممالک شرق اسلامی؛
ب) ممالک غرب اسلامی.
7. ملاقات کنندگان با امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در دوره غیبت صغرا:
الف) ملاقات در دوره اختفاء:
ـ ملاقات گروهی؛
ـ ملاقات فردی.
ب) ملاقات در دوره غیبت صغرا.
8. نهاد وکالت:
الف) پیشینه وکالت؛
ب) وکالت در دوره غیبت صغرا؛
ج) نحوه ارتباط امام(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با وکلا؛
د) کارکرد وکیلان.
9. نیابت خاصه:
الف) نواب اربعه: (ابوعمرو عثمان بن سعید عمروی، ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عمروی، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی، ابوالحسن علی بن محمد سمری)؛
ب) نحوه ارتباط با نواب؛
ج) مدعیان نیابت: (حسن شریعی، محمد بن نصیر نمیری، احمد بن هلال عبرتایی، محمد بن علی بن بلال، حسین بن منصور حلاج، شلمغانی (ابن ابی العزاقر)، ابودلف کاتب، محمد بن احمد بغدادی، محمد بن فرات بن احنف قمی، ابوعبدالله احمد بن محمد بن سیار، علی بن حسکه، حوار قمی، قاسم شعرانی یقطینی قمی، اسحاق احمر، باقطانی و ابوبکر محمد بن احمد بن عثمان بن سعید بغدادی).
10. فرقه‌های به وجود آمده در دوره غیبت صغرا:
الف) حلاجیه (پیروان ابوعبدالله حسین بن منصور حلاج)؛
ب) بلالیه (پیروان ابوطاهر محمد بن علی بن بلال)؛
ج) نمیریه (پیروان محمد بن نصیر نمیری)؛
د) خنفریه (پیروان علی بن فضل خنفری، داعی اسماعیلی در یمن)؛
هـ) شریعیه (پیروان ابومحمد حسن شریعی)؛
و) نفیسیه (طرف‌داران محمد فرزند امام علی النقی(علیه السلام) و معتقد به امامت جعفر بن علی که بر اساس آن‌چه «نفیس» غلام امام دهم نقل کرده، آنان آن را نص می‌پندارند)؛
ز) شلمغانیه (پیروان ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی (ابن ابی العزاقر))؛
ح) عسکریه (فرقه‌ای از شیعیان که حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام) را مهدی می‌پنداشتند و به غیبت او قائل بودند)؛
ط) فطحیه خالص (معتقدند که امامت دو برادر در صورتی جایز است که برادر بزرگ‌تر فرزندی نداشته باشد و بعد از امام عسکری(علیه السلام)، جعفر بن علی را امام می‌دانستند)؛
ی) هلالیه (پیروان احمد بن هلال کرخی).
11. کتاب‌های نوشته شده در عصر غیبت صغرا درباره غیبت ؛
12. دوره غیبت کبرا از آغاز تا تشکیل دولت صفوی؛
13. شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آغاز دوره غیبت کبرا:
الف) ممالک شرق اسلامی؛
ب) ممالک غرب اسلامی.
14. دولت آل حمدان و مسئله مهدویت (369 ـ 292 هـ .ق)؛
15. دولت فاطمیان و مسئله مهدویت (567 ـ 297 هـ .ق)؛
16. دولت آل بویه و مسئله مهدویت (448 ـ 320 هـ . ق)؛
17. علمای حوزه قم و ری و مسئله مهدویت:
الف) خاندان ابن بابویه؛
ب) کلینی (329 هـ . ق)؛
ج) سایر علما.
18. علمای حوزه بغداد و مسئله مهدویت (450 ـ 260 هـ .ق):
الف) خاندان نوبختی؛
ب) محمد بن ابراهیم نعمانی (متولد 342هـ .ق)؛
ج) شیخ مفید و اندیشه مهدویت؛
د) سید مرتضی و اندیشه مهدویت؛
هـ) شیخ طوسی و اندیشه مهدویت.
19. کتاب‌های درباره غیبت در دوره حکومت آل بویه؛
20. اندیشه مهدویت در دوره حکومت سلجوقیان (700 ـ 429 هـ .ق)؛
21. اندیشه مهدویت در دوره حکومت خوارزمشاهیان (628 ـ 521 هـ .ق)؛
22. اندیشه مهدویت در دوره حکومت ایلخانان مغول:
الف) علمای حوزه حلّه و مسئله مهدویت؛
ب) پیدایش مسئله جزیره خضرا؛
ج) ابن‌فهد حلّی و محمد بن مشعشع (متمهدی).
23. سربداران و اندیشه مهدویت؛
24. مشعشعیان و اندیشه مهدویت؛
25. قره قویونلوها و اندیشه مهدویت؛
26. انتظار امام غایب در میان شیعیان از دیدگاه سیاحان و نویسندگان مسالک و ممالک؛
27. تصوف و اندیشه مهدویت از پایان دولت ایلخانان تا تأسیس حکومت صفوی:
الف) فرقه حروفیه و مفهوم خاتم الاولیاء؛
ب) خانقاه قونیه و اندیشه مهدویت؛
ج) فرقه نعمت‌اللهیه و اندیشه مهدویت؛
د) پسیخانیان و اندیشه مهدویت.
28. اندیشه مهدویت در شبه جزیره هند (قرن نهم تا یازدهم):
الف) اندیشه مهدویت در دکن (جنوب هند)؛
ب) اندیشه مهدویت در شمال هند.
29. اندیشه مهدویت در هنگام دولت صفوی:
الف) علمای حوزه نجف و مهدویت؛
ب) مسئله مهدویت و حوزه اصفهان (عصر صفوی)؛
ج) تالیفات درباره مهدویت در عصر صفوی؛
د) فرقه روشنیه (افغانستان)؛
هـ) فرقه‌های صوفیه و اندیشه مهدویت در عصر صفوی.
31. مهدویت در عصر افشاریه و زندیه؛
32. مهدویت در عصر قاجاریه:
الف) اندیشه شیعه کامل و مهدویت:
ـ شیخ احمد احسایی و شیعه کامل؛
ـ نقش اندیشه شیعه کامل و ایجاد فرقه شیخیه (کریم خانیه، باقریه همدان و شیخیه آذربایجان)؛
ب) اندیشه شیعه کامل و مسئله بابیت:
ـ علی محمد باب و بابیه؛
ـ نقش استعمار در ترویج بابیت.
ج) اندیشه بابیت و ایجاد بهائیت:
ـ صبح ازل و میرزا حسین‌علی بهاء و ادعای مهدویت؛
ـ نقش استعمار در ترویج بهائیت.
ـ فرقه صاحب الزمانیه.
33. مهدویت در افریقای عصر استعمار:
الف) مدعیان مهدویت در افریقا:
ـ محمد بن علی بن محمد سنوسی (لیبی)؛
ـ محمد احمد مهدی (سودان)؛
ـ عباس فاطمی (مغرب).
ب) متمهدیان و مبارزه با استعمار.
34. مهدویت در هند استعمار زده:
الف) قادیانیه؛
ب) نقش متمهدیان در گسترش نفوذ استعمار.
35. اندیشه مهدویت در دوره معاصر (از آغاز مشروطه تا زمان حال)؛
36. تألیفات درباره مهدویت در عصر معاصر؛
37. انجمن حجتیه و اندیشه مهدویت؛
38. انقلاب اسلامی و اندیشه مهدویت؛
39. نهادهای مرتبط با مسئله مهدویت؛
40. حوزه علمیه قم و مسئله مهدویت؛
41. مسئله مهدویت و تمدن غرب.